سمیه توحیدلو،عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی
«تندرستی و تدین و هوش اگر داشته باشی، دولت قرین تو خواهد بود.»
جمله بالا بخشی از وصیت محمدحسن کمپانی (امینالضرب) به فرزندش محمدحسین است که بعد از او صاحب اموالش و وکیل تجار در مجلس مشروطه شد. حیات او مقارن با سلطنت سه شاه قاجار بود. وی در دوره سلطنت محمدشاه (1848-1834 م / 1264 -1250 ق) متولد شد، در دوره سلطنت ناصرالدینشاه (1896-1848 م / 1313-1264ق) به اوج شهرت خود رسید و در دوره سلطنت مظفرالدینشاه (1906-1896م/ 1324-1313ق) درگذشت. وی فردی پیچیده، باهوش و با انرژی فراوان بود.
در وصیتنامهاش میگوید هرگز استراحت نداشته و دائما دنبال امور تجاریاش میدویده یا به شکایت بازرگانان زیردستش رسیدگی میکرده است. نامههای او از اروپا نشان میدهد که در هر زمان آماده معاملات گوناگون در امور متفاوت و حتی بیربط به کارش بوده و تمام جزئیات را به خاطر میسپرده است.
به گزارش سایت نساجی امروز به نقل از مجله آینده نگر، امینالضرب مردی چندبعدی و عمیقا مذهبی بود. وی وفادار به خانواده و دربار به شمار میرفت. تاجری عالی بود که در مواقع مقتضی میتوانست بیرحم باشد. در جستوجوی عدالت برای تجار و دفاع از منافع آن طبقه، و بالاتر از همه اینها فردی وطنپرست بود که به کشور و راحتی مردم از صمیم قلب علاقه داشت. امینالضرب را نمونهای از فعال اقتصادیِ مؤمن میتوان شناخت که ماکس وبر در «اخلاق پروتستان و روح سرمایهداری» بدان اشاره کرده است.
شخصیت امینالضرب را میتوان در چند بخش به تصویر کشید:
ویژگیهای فردی: در بُعد فردی دارای مشخصات و ویژگیهای یک تاجر قجری است. در واقع میتوان گفت سبک زندگی اعم از خانه و مساحتش و نوع استفاده از اجناس لوکس و... تمایز زیادی با مردمان اطراف خود ایجاد میکرد. به رسم تجار در لباس نیز متمایز و گران میپوشید. به ضرورت زمانه به شدت تقیدات مذهبی داشت. در واقع خیرات زیاد، برنامههای عزا و مراسم مذهبی در حسینیهاش در تمام طول سال و تقید به برخی آداب و عادات مذهبی به پررنگی در زندگی او دیده میشده است.
چاپ سنگی کتاب «بحارالانوار» در 21 جلد و توزیع رایگان آن در میان مردم به عنوان کاری ماندگار از فعالیتهای امینالضرب در راستای گسترش معارف اسلامی بوده است. در بخشی از وصیتنامهاش خطاب به فرزندش میتوان مرام و باور دینی و خیرخواهانه او را دید: «در امورات خیر آنچه قوه داشته باشی به طور مخفی که احدی ملتفت نشود خودداری نکن. اشخاصی که پیرمرد هستند و فقیر شدهاند خیلی مراعات کن. در خفا و آشکار از آنها مضایقه نکن... سائل را اگر بتوانی رد نکن. ولو کار به یک پول سیاه باشد. در تعزیهداری خامس آلعبا سلامالله علیه غفلت و کوتاهی نکن. ایام عاشورا پانصد من به وزن تبریز برنج طعام نموده و به فقرا و طلاب و هرکس که وارد میشود بر مجلس تعزیه بده.
در عید غدیر همهساله به قدر قوه به فقرا و سادات به طوری که پیشرفت باشد بذل کن... ماه مبارک رمضان همهساله یکصد تومان به طلاب مدرسهها تقسیم کن که شب عید را طعام صرف نمایند... لیکن تند مرو. یعنی اسراف نکن. با کمال آرامی حرکت کن. صبر پیشه کن. خیلی صابر و شکور باش. ابدا شکایت مکن، هرچه خداوند احدیت پیش میآورد او را راضی باش... خودت را به مهلکه نینداز. کارهای زیاد و آرزوهای زیاد اسباب هلاکت است، خانه و زندگی را بر باد میدهد. به قدر شعور خودت و دردسترس خودت مشغول کسب باش. همیشه به نان خالی شاکر باش. ابدا و مطلقا نزدیک این زرد و سرخ دنیا نرو... همیشه ملاحظه دخل و خرج خودت را بکن. از صبح الی شام ببین چه دخلی داری مقابل آن خرج کن اگر دخل نداری خرج نکن.»
این نصایح یکی از بزرگترین تاجران دوره قاجار است. چنانچه مطابق فهرستی که از مشخصات عمومی 74 نفر از تجار عمده و یا تجارتخانههای معتبر کشور در دهه دوم قرن چهاردهم در دست است، ثروتمندترین و معتبرترین تجار حاج محمدحسن امینالضرب و برادران تومانیانیس هستند که سرمایه هرکدام از آنان از دو تا سه میلیون تومان تخمین زده شده است.
ارتباطات: به لحاظ ارتباطات پیوند تجار با روحانیون به عنوان نخبگان مورد رجوع مردم از طریق چهره ظاهری یا واقعی ایشان نسبت به مذهب شکل میگرفته و رابطه ایشان با دربار مبتنی بر سرمایه و آورده ایشان بوده که در بسیاری از زمانها نسب و خانواده در تجمیع این سرمایه نیز بینقش نبودهاند.
از ویژگیهای تجار بزرگ در دوران قاجار ارتباط گسترده با روشنفکران و صاحبان اندیشه در آن روزگار است، ارتباطی که از درون آن انقلابی به اهمیت انقلاب مشروطه (1906 م / 1324 ق / 1285 ش) به وقوع پیوست. داشتن سواد در کنار مسافرتهای متعدد به خارج از کشور و نشست و برخاست با صاحبان صنایع و تجار غربی، آرمانشهری برایشان ساخته بود که در تلاش برای رساندن وطن به آن آرمانشهر بودند.
امینالضرب در اسناد خود زیاد به داشتههای جماعت غربی و مشکلات تجارت در جامعه ایرانی اشاره کرده است. تجارت در جامعهای که اصلیترین زیرساخت آن را که همان راه است ندارد، همواره مشکلاتی داشته که به چشم آمده و آنقدر بوده که بخشی از سرمایه امینالضرب و برخی از تجار بزرگ صرف احداث راهآهن و راه شوسه شود، شاید به تجارت ایشان لطمهای وارد نشود و هم در استفاده مردمان مؤثر افتد. در سال 1889 امینالضرب راهسازی بین آمل ـ محمودآباد را در دستور کار قرار داد و برادرش به توصیه او ساخت راه بین عشقآباد و مشهد را بر دوش گرفت.
بنای روابط خانوادگی در آن دوران و در این خاندان هم به گونهای بوده که محمدحسن کمپانی به عنوان بزرگ خانواده ذیصلاح و طرف مشورت فرزندان و دیگر اعضای خانواده قرار گیرد فلذا پسر و برادرانش به توصیه و با مشورتهای ایشان مشغول به کار شدهاند.
کار و فعالیت: به لحاظ فعالیت امینالضرب را به عنوان اولین فردی که به شکل رسمی ریاست ضرابخانه شاهی را داشته (1300 ق) میشناسند. تا پیش از آن بهجز تجارت که صادرات محصولات داخلی و واردات محصولات لوکس را شامل میشد، اداره یکی از معتبرترین صرافیها را دارا بوده و براتی که ایشان صادر میکرده به مثابه پول نقد در دست افراد جابهجا میشده است.
ویژگی عمده امینالضرب داشتن مشاوران و زیردستانی در همه شهرهای کشور بود که بتوانند در ضمانت این بروات نقش بازی کنند. این گستردگی ارتباطات تنها به داخل مرزهای ایران محدود نشده و دامنه تجارت و فعالیت اقتصادی او در بسیاری از کشورها گسترده شده و دارای دفاتری در بیروت و قاهره نیز بوده است.
از ویژگیهای بارز تجار آن زمان اشتغال به زمینداری و داشتن املاک زیاد است. درواقع در دورهای از تاریخ تجار به نوعی مالکان بزرگ زمین نیز شدهاند. تا جایی که مرسوم بوده تجار بزرگ مالکیت یک یا چند دهکده را داشته باشند. اغلب خرید این زمینها یا به دوران ناصری و یا فروش تیولات شاهی در مجلس اول بازمیگشت.
امینالضرب و فرزندش زمینهای زیادی را از شاه ابتیاع میکردند یا اینکه زمینها به جای قروض اشراف و مالکان کوچک در اختیار ایشان قرار میگرفته است. از طرفی به دلیل عدم حضور صنایع و پیشههای توسعهیافته که بتوانند محصولات عمدهای برای صادرات داشته باشند، تجار اغلب با صادرات محصولات کشاورزی سرمایه خویش را به دست آوردهاند، از این روست که برای ایشان نیز داشتن زمینهایی در تملک خود که محصولات کشاورزی را عرضه کند جزو اولویتها بوده است.
به مرور در دوران امیرکبیر و اواسط دوران ناصری توجه به صنعت و کمپانیهای بزرگ به جهت ارتباط بیشتر با غرب شکل گرفت. امینالضرب یکی از پیشتازان در زمینه تشکیل صنایع و دنبال کردن صنایع بوده است. ایشان در ابتدا مستقلا و بعد با همراهی برخی از تجار داخلی برای تاسیس کارخانهجاتی اقدام کردند که اغلب به جهت کارشکنیهای رقبای خارجی که بازار خود را در خطر دیده بودند، به تعطیلی کشیده شد.
کارخانهجاتی چون چراغ برق، آجرپزی، استخراج معادن عمده، بلورسازی، چینیسازی و... را نام برد. امینالضرب و تجار بزرگ آن زمان به تجربه از خطر سرمایهگذاری صنعتی آگاه شده بودند، همچنین تاسیس کارخانه به آگاهی، دانش و کارشناسی نیاز داشت، بدین طریق خطرهای احتمالی از دست رفتن سرمایه با مشارکت گروهی کاهش مییافت. ایشان به زودی دریافتند که برای جلوگیری از ورشکستگیهای زودرس میبایست در تاسیس کارخانهجات از شرکای خارجی هم بهره ببرند. این امر هم کمک به تولید محصول با مواد و نیروی اولیه داخلی میکرد و هم در رشد جامعه ایرانی مؤثر میافتاد.
دفتر زندگی امینالضرب پدر با مرگ مظفرالدینشاه بسته شد و نتیجه فعالیتهای خود را برای شکلگیری مجلس مشروطه ندید، اما فرزندش محمدحسین همچنان فعال، راه پدر را ادامه داد.
فعالیتهای ایشان بعد از مشروطه نیز در راستای تاسیس شرکتهایی مانند شرکت اسلامیه به هدف ترویج کالاهای ایرانی بوده است. در واقع حس وطندوستی این خاندان در کار زیاد و تلاش برای آبادانی جامعه ایرانی خلاصه میشده است. در بسیاری از فعالیتهای پیش و پس از مشروطه تلاش و تعهد امینالضربها در این راستا ستودنی است.
فعالیتهای اجتماعی: به لحاظ فعالیتهای اجتماعی امینالضرب از جمله تجاری به شکل جزیرهای جداافتاده از سایرین نبود و کاملا با همکاری با دیگر تجار کار میکرد. هرچه جامعهای سنتیتر و منابع کمیاب گستردگی کمتری داشته باشند، مشارکت و همکاری بیشتری را برای بهرهبرداری از این منابع میطلبد.
از طرفی نیز حفظ و نگهداری اموال و پایدار ماندن قطب اقتصادی جامعه در برابر شاه که قطب نظامی - سیاسی و حتی اقتصادی به شمار میآمد جز با اتحاد تجار میسر نبود. بسته به میزان حساسیت و وطندوستی، تجار در فعالیتهای جمعی مشارکت داشتهاند و همبستگی ایشان در برهههای مختلف تاریخی به روشنی هویداست.
در اعطای امتیاز رژی در زمان ناصرالدین شاه، بخشی از تجار به همکاری با انگلستان پرداختند و امینالضرب نیز در ابتدا قرار به همکاری داشت. اما پس از گذشت زمانی و ورود بخشی از بدنه روحانیت به مبارزه علیه این امتیاز و آگاهی از خسران بخش زیادی از کشاورزان و تجار خرد داخلی، امینالضرب به آن دسته از مخالفانی پیوست که مشغول انبار کردن توتون و تنباکو و اختلال در کار کمپانی رژی شدند.
ارتباط ایشان با روحانیت و خصوصا سید جمالالدین اسدآبادی در این زمان و پس از آن و دوستی گسترده با ایشان در زمانهای مختلف به چشم میخورد. شرکت عمومی تجاری ترویج متاع و زراعت تنباکو و توتون ممالک ایران را با شراکت ملکالتجار اصفهانی، ظلالسلطان و پشتیبانی آقا محمدتقی نجفی در این زمان تشکیل داد.
اتحاد این صنف تنها رمز ماندگاری آنها بود. شاه و ملکالتجارها که نمایندگان تجاری شاه در ولایات به حساب میآمدند در بسیاری از زمانها اموال تجار کوچکتر را ضبط میکردند و در برقراری عدالت و بازگشت حقوق مادی افراد تعلل میکردند. از طرفی در آن دوران وزارت تجارتی شکل گرفته بود که وظیفه سرکیسهکردن تجار را به بهانههای مختلف داشت.
در واقع نهاد رسمی تجارت به پشتوانه شاه کوچکترین ارزشی برای تجار ایرانی قایل نبودند و حتی در وضع قوانین و مقررات مالی نیز به تجار خارجی سهلتر گرفته میشد و دست ایشان بازتر بود. آنقدر که برخی از تجار برای فرار کردن از عوارض و وجوه مالیاتی وضعشده تبعیت کشورهای دیگر را میپذیرفتند که بتوانند برای ورود و خروج اجناس به داخل کشور کمتر با مشکل روبهرو شوند.
همین عوامل باعث شد که تجار تهران یکدیگر را به تاریخ 7 شوال 1301 ق/ 31 ژوئیه 1884 ملاقات کردند و از میان خود 10 نماینده برای مجلسی که «مجلس وکلای تجار» نامیده میشد، انتخاب کردند. با همین نام و همان کارکرد شعبههایی نیز در ایالات انتخاب شد.
امینالضرب یکی از رؤسای این مجلس به شمار میرفت. «مجلس وکلای تجار نخستین تجمع گروهی تجار برای بهرهگیری از امتیازات اقتصادی - سیاسی بود. در این مرحله تجار به نوعی آگاهی طبقاتی دست یافتند و به ضرورت حمایت از منافع مشترک خود در مقابل هجوم سرمایههای خارجی پی بردند... علاوه بر این تعدی حکام ایالات و عدم وجود قوانین اجتماعی در حمایت از سرمایه موجب ضرورت ایجاد تشکلی غیردولتی شد که به گونهای آمادگی اعتراض سیاسی - اجتماعی جمعی را در تجار فراهم ساخت.
تجار از ناصرالدین شاه میخواستند که وزارت تجار را در اختیار فردی با ویژگیهای زیر قرار بدهد: متدین، بیطمع، بیغرض، مستغنی و مقتدر.» اهداف کلی مجلس مطابق فصول اساسنامه آن عبارت بود از: امنیت مالی، ایجاد یک دفتر برای ثبت داراییها و مستغلات، ایجاد یک بانک ایرانی کوچک، حمایت از منافع تجار محلی در مقابل بازرگانان خارجی و افزایش صادرات و همزمان جلوگیری از ورود کالاهای مصرفی غیرضروری خارجی.
بررسی دقیقتر اساسنامه مجلس و تقاضای تجار نهتنها وضع اقتصادی عمومی را در کشور بیکاری، فقر و قحطی نشان میدهد، بلکه فقدان سیستم بوروکراسی در کشور و خشونت قدرتهای محلی علیه بازرگانان را نیز نمایان میسازد. درخواست تجار مبنی بر امنیت مالکیت نشاندهنده مصادره دلخواه اموال مردم است.
تقاضایشان برای عدم جعل اسناد برای اینکه وارثین حقیقی صاحب آن شوند، نشان میدهد که بعد از مرگ اشخاص وصیتنامهها، برای گرفتن مالکیت از وارثین حقیقی جعل میشده است. علاوه بر آن تقاضایشان برای محترم شمردن حقوق بازرگانان ایرانی توسط بازرگانان خارجی نشان میدهد که بازرگانان خارجی از غفلت و عدم آگاهی تجار ایرانی بهرهبرداری میکردند.
اما به واقع این مجلس ضمانت اجرایی نداشت. حوزه اختیارات گسترده مجلس وکلای تجار با اقتدار حکام تصادم کرد و آنان را به مقابله با فعالیتهای مجلس برانگیخت.
از طرفی یکی از ویژگیهای این مجلس که تشکیل یک مجمع داوری و قضاوت در اختلافات مالی بود با اختیارات روحانیون در تشکیل دادگاههای شرع در تضاد قرار گرفت و بدین ترتیب علاوه بر حکام برخی از روحانیون که خود دارای تشکیلات اقتصادی و بعضا زمیندار بودند نیز به مجلس معترض شدند و خواهان لغو این قوانین و سپردن آن وظایف به روحانیون بودند. بیتردید قانونخواهی، تظلمطلبی و حساسیت تجار در ایجاد عدالتخانه در بیست و اندی سال بعد (مشروطه) از اینجا سرچشمه میگیرد.
در مرحله دوم امینالضرب در سال 1305 اقدام به تأسیس اتاق تجارت کرد. اتاقی برای تجمع تجار و جمعآوری اطلاعات در بین ایشان. امینالضرب به لزوم نهادی شدن و تشکیلاتی شدن فعالیت تجار برای تقویت در مقابل شاه پی برده بود و بخش زیادی از فعالیتهای ایشان درواقع تأسیس نهادهایی برای جاانداختن یک کار و فعالیت جمعی یا اقتصادیِ برزمینمانده بود. ترغیب تجار برای حضور در نمایشگاههای خارجی، تبادل نظر برای راهیابی به بازارهای بینالمللی، و آشنایی با شیوههای توسعه تجارت همگی جزو اهداف این نهاد جدید به شمار میآمد.
به ظاهر این فعالیت نیز چون مجلس ادامهدار نشد اما زمینهای شد تا در جریان انقلاب مشروطه تجار از عوامل اصلی دخیل و پشتیبان مشروطه شوند و سهگانه روشنفکران - روحانیون - تجار به خوبی تا امضای فرمان مشروطیت پیش رفت.
تمام تاریخ بستنشینیهای پیش از مشروطه مملو از حضور سرشناسان تجار بوده. امینالضرب پدر در اعتراضات پیشینی مجلس حضور داشت اما مرگ وی عاملی شد تا در مجلس اول فرزندش محمدحسین یکی از نمایندگان پرکار تجار باشد. وی بیش از 117 نطق در مجلس داشته و مجلس اول به دلیل فعالیت زیاد و مؤثر تجار یکی از اقتصادیترین مجالس در پنج دوره مجلس شورای ملی در زمان قاجار به حساب میآید.
مجلس اول بهجز لوایح اقتصادی، انواع امتیازهای صنعتی، کم کردن درآمد شاه و دربار، لزوم فروش تیول به مردم و... دو سرفصل مهم را دنبال کرد. اول تشکیل بانک ملی و دوم حمایت از تشکیل شرکتهای اسلامیه.
نبود بانک داخلی و حضور مستقر انگلیس و روسیه از طریق دو بانک شاهی و استقراضی در معاملات مالی ایران دلیلی بود که امینالضرب پدر در سال 1879 م پیشنهاد تشکیل بانک ملی را به شاه داد که با نفوذ دول خارجی با موفقیت روبهرو نشد. پس از مشروطه به فرمان مجلس این بانک شکل میگیرد و داستانهای زیادی از حضور و مشارکت مردم و تجار برای شکلگیری و فراهم آوردن سرمایه اولیه در تاریخ نقل شده است. امینالضرب (پسر) و تجار بزرگ بخش زیادی از این سرمایه را تأمین کردند.
از طرفی تجار بعد از مشروطه دریافتند در کارخانهداری و صنعت یک دست صدا ندارد و شروع کردند به کار جمعی و شریکی کردن. حتی از برخی از شرکای خارجی برای شکل دادن به صنعت کمک گرفتند. به جهت حضور روزافزون کالای خارجی با قیمتهای پایینتر امکان سرپا ایستادن کالای داخلی اندک بود.
یکی از تلاشهای عمده تجار در این زمان تشکیل شرکتهای اسلامیه و شرکتهایی برای تقویت و رونق کالای داخلی بود. شرکتهایی که حتی با کمک به محصولات داخلی امکان صادرات آنها را مهیا میساخت. فرش از جمله این کالاها بود که به جهت مشکلات در صادرات و ضعف در ارائه در رقابت با برخی از کشورها عقب افتاده بود. از طرفی دیگر کمپانیهای توتون و تنباکو نیز که بعد از رژی تا حدودی در اختیار تجار قرار گرفته بود در این زمان برای پربار کردن محصولات داخلی و قابل رقابت شدن با مشابه خارجی به کار گرفته شدند. امینالضرب یکی از پایههای اساسی تشکیل این شرکتها بود.
فروش تیول در مجلس اول عاملی شد که بخش زیادی از تجار در این زمان تبدیل به زمینداران بزرگ شوند. آنقدر بر کمیت زمینداران بزرگ افزوده شد که برخی از تجار پیشین به زمین داری شناخته شدند و نسبت نمایندگان زمیندار از 21 درصد در دوره اول به 30 درصد در دوره دوم رسید. به همین نسبت تا دوره پنجم (آخرین مجلس در دوران قاجار) نقش تجار کم شد و به نصف تقلیل یافت. جای آنها را زمینداران گرفتند.
به هم ریختگی بازار و نبود رابطه خوب بین تجار با انجمنهای ایالتی ولایتی که بعد از مشروطه تشکیل شد، نیز عاملی برای رویگردانی تجار از مشروطه شد. از طرفی استبداد صغیر نیز فضایی ایجاد کرد که بعد از محمدعلیشاه نیز نقش تجار در معاملات سیاسی روز کمتر و کمتر شد.
بعد از به توپ بستن مجلس یکی از وکلایی که به سفارت پناهنده شد و تمام املاک او ضبط شد محمدحسین امینالضرب بود. خاندان امینالضرب (پدر و پسر) در دو دوره تجربه قهر شاه و تبعید را داشتند. یک بار در دوره ناصرالدینشاه بعد از تحریم استعمال توتون و تنباکو، امینالضرب پدر به قهر شاه دچار شد و مدتی تبعید بود و یک بار بعد از استبداد صغیر و در هردو مورد بخش زیادی از اموال این خاندان از دست ایشان خارج شد.
جریان سریع تحولات سیاسی ایران پس از استبداد صغیر و تبدیل ایران به یک منطقه جنگی و از دست رفتن استقلال آن به خاطر مزدور بودن طبقه حاکم موجبات انهدام و تخریب صنایع را فراهم ساخت. یکی از نمونههای بارز این وضع سرنوشت امینالضرب بود. مثال او سقوط بورژوازی نوظهور ایران را که درصدد سرمایهگذاری قسمتی از سرمایه خود در صنایع ملی بود نشان میدهد.