صنعت نساجی ایران در سال‌های گذشته با رکودی عمیق و اوضاع نابسامان مواجه شد. شاید در این میان برخی از واحدهای صنعتی را بتوان پیدا کرد که حتی در این شرایط هم توانسته‌اند خود را در این صنعت حفظ کنند اما نکته مهم، رکود سنگین و خواب عمیق این صنعت در کشور است.
در ۳ سال گذشته وزارت صنعت، معدن و تجارت برنامه‌هایی برای رفع مشکلات صنعت نساجی طرح‌ریزی کرده اما باید درنظر داشت که مشکلات این صنعت در سال‌های طولانی به وجود آمده و نمی‌توان تمام آنها را در مدت کوتاهی برطرف کرد.
یکی از موضوعاتی که درباره مشکلات صنعت نساجی مطرح شده، ماشین‌آلات است. اکنون در ایران چند سالی است که برخی از سرمایه‌گذاران در حوزه ساخت ماشین‌آلات صنعت نساجی اقداماتی کرده‌اند. هرچند که ایران هنوز نتوانسته ماشین‌آلاتی مانند گردباف، دورباف و جت بسازد اما در زمینه ساخت قطعات فعالیت‌هایی دیده می‌شود. با وجود این، یکی از پرسش‌های پیش روی این است که آیا در شرایط موجود ساخت و بروز رسانی ماشین‌آلات می‌تواند مشکل صنایع نساجی را برطرف کند یا سیاست‌هایی که این صنعت را به مرحله‌های بعد پیش ببرد؟
مسئولان و کارشناسان نساجی تاکنون درباره مشکلات این صنعت بسیار گفته‌اند و فصل مشترک این گفته‌ها وجود برخی مشکلات زیرساختی در صنعت نساجی است. این مشکلات زیرساختی در بخش‌هایی به ماشین‌آلات و در بخش‌هایی به سیستم‌های مدیریتی مربوط می‌شود.
با احتساب اینکه تا چند سال پیش ایران یکی از کشورهای مطرح در صنعت نساجی بود، به نظر می‌رسد دو موضوع پیشرفت فناوری تولید و پیشرفت سیستم‌های مدیریتی با چنان شتابی همراه بود که علاوه‌بر مدیران ایرانی، دستگاه‌ها و ماشین‌آلات نساجی هم نتوانستند پا به پای کشورهای مدرن حرکت کنند. بر این اساس، ایران در این دو زمینه از صنعت نساجی روز دنیا عقب ماند. با اینکه رفع مشکل ماشین‌آلات برای صنعت اهمیت بسیاری دارد، به نظر می‌رسد وضعیت صنعت نساجی در مرحله‌ای است که دولت اکنون نمی‌تواند برای ساخت ماشین‌آلات مورد نیاز برنامه‌ریزی کند و باید برای رفع مشکلات موجود از راه‌های دیگری که سریع‌تر به نتیجه می‌رسد، اقدام کند.
نساجی و چالش‌های زیرساختی
سعید حسین‌زاده، عضو اتحادیه تولید و صادرات صنایع نساجی و پوشاک، درباره راهکارهایی که با اتکا به آنها می‌توان مشکلات این صنعت را تا حدی بهبود بخشید، گفت: «در شرایط اقتصادی ایران پس از تحریم‌ها پیش‌بینی می‌شد با طرف‌های خارجی برای رونق این صنعت بتوان مذاکره و آنها را برای سرمایه‌گذاری متقاعد کرد. البته در این مدت رفت و آمدهایی وجود داشته و گفت‌وگوهایی هم بین طرف‌ها شده اما هنوز نتیجه مشخصی در این صنعت به‌دست نیامده است. »
به گفته حسین‌زاده، ریشه مهم‌ترین مشکلاتی که اکنون در صنعت نساجی ایران وجود دارد، مسائلی است که در سال‌های گذشته به بخش‌های زیربنایی این صنعت آسیب زده است. یکی از دلایلی که مذاکره و همکاری با واحدهای صنعت نساجی در کشورهای پیشرفته می‌تواند مشکلات ایران را برطرف کند، ضعف تولید محصولات صنعتی در زمینه ماشین‌آلات و تجهیزات تولید است.
تاثیر برجام بر نساجی
حسین‌زاده درباره دلایلی که باعث شد صنعت نساجی با رکود شدید مواجه شود، این‌گونه توضیح داد: «در ماه‌های پایانی سال ۹۴ تولیدکنندگان صنعت نساجی با انباشت کالا در انبارها روبه‌رو شدند. برخی از تولیدکنندگان به دلیل نگرانی‌هایی که از بازار ابتدای سال داشتند در همان مقطع متحمل ضررهای بسیاری شدند تا بتوانند محصولات خود را از انبار خارج کنند. برخی از تولیدکنندگان هم توانستند آهسته آهسته محصولات خود را به فروش برسانند که این موضوع هم برای آنها تبعات اقتصادی بسیاری داشت. به هر سوی از پایان سال ۹۴ رکودی که در صنعت نساجی وجود داشت اوج گرفت. »
عضو اتحادیه تولید و صادرات صنایع نساجی و پوشاک به این پرسش که رفع تحریم‌های اقتصادی چه میزان بر رونق این صنعت تاثیر داشته و چطور می‌توان آن را افزایش داد، این‌گونه پاسخ داد: «نقطه اصلی مشکلات صنعت نساجی که باعث شد کار به این رکود برسد در مصرف داخل بود. هنوز هم نقطه اصلی تمام چالش‌ها همین موضوع است. اگر واحدهای داخلی در صنایع پایین‌تر دست از واردات و قاچاق بردارند، این صنعت در ایران به‌زودی رشد مناسبی خواهد یافت. »
وی درباره مزیت‌های صنعت نساجی در کشور گفت: «نیروی کار ماهر، وجود مواد اولیه تولید در کشور، قیمت پایین انرژی و برخی دیگر از موارد از جمله مزیت‌های ایران در صنعت نساجی است. اگر مصرف‌کنندگان داخلی از محصولاتی که درکشور تولید می‌شود استقبال کنند، مشکلات موجود با سرعت بسیاری رفع خواهد شد. اگر هم این واحدها بخواهند روند کنونی خود را ادامه دهند و دولت با آنها به طور جدی برخورد نکند، مشکلات صنعت نساجی به این سادگی‌ها برطرف نخواهد شد. »
اشتغالزایی و مشوق‌های دولت
حسین‌زاده با بیان اینکه صنعت نساجی در تمام دنیا ظرفیت‌های بسیاری در اشتغالزایی دارد، گفت: «قبل از اینکه برخی از واحدهای صنعت نساجی که در برخی استان‌ها راه‌اندازی شده بودند از چرخه تولید خارج شوند، توانسته بودند تا ۳ هزار نفر هم اشتغالزایی داشته باشند. برخی از واحدهای صنایع نساجی در محروم‌ترین و کم‌برخوردارترین مناطق ایران راه‌اندازی شده بود و به طور جدی اشتغالزایی، درآمد و سطح زندگی بخش قابل‌توجهی از مردم آن منطقه را تغییر داده بود. بر این اساس، این صنعت توانایی بسیاری در تاثیرگذاری دارد اما اینها وابسته به میزان حمایت از تولیدات صنعت نساجی است. »
عضو اتحادیه تولید و صادرات صنایع نساجی و پوشاک با بیان اینکه اکنون تولیدکنندگان بسیاری از امیدهای خود را از دست داده‌اند، گفت: «یکی از سیاست‌هایی که می‌تواند علاوه‌بر حل کردن بخشی از مشکلات رکود اقتصادی و تولیدی بر ناامیدی و یاس تولیدکنندگان تاثیر داشته باشد، مشوق‌هایی است که دولت می‌تواند آنها را به بخش تولید بدهد. در شرایط کنونی تولیدکنندگان محصولات صنعت نساجی باید با کالاهای قاچاق مبازره کنند و این کار نشدنی است. دولت برای حل این مشکل باید مشوق‌ها و تسهیلاتی را درنظر بگیرد تا هزینه تولید در ایران کاهش یابد و همچنین به طور همزمان مبارزه با واردات کالای قاچاق تشدید و جدی‌تر شود. »
الزام احیای واحدهای راکد
حسن ترابی، کارشناس صنعت نساجی، این صنعت را در گفت‌وگو با صمت این‌گونه تحلیل کرد: «صنعت نساجی که پایه مد و لباس است از اوایل دهه ۸۰ آرام آرام وارد رکود شد. اکنون پس از گذشت یک دهه و نیم از رکود اقتصادی و تولیدی در این صنعت نباید از دولت توقع داشت که برای حمایت از آن واحدهای تولیدی دیگری احداث کند. دولت در بهترین حالت می‌تواند واحدهای راکدی را که اکنون در این صنعت وجود دارد، به چرخه تولید بازگرداند که البته این کار هم دشواری‌های بسیاری دارد. »
وی با اشاره به اینکه رکود صنعت نساجی و خروج برخی از واحدها از چرخه تولید دلایل متفاوتی دارد، گفت: «خصوصی‌سازی در دولت گذشته به صنعت نساجی آسیب بسیاری وارد کرد که عمده چالش‌های کنونی هم به دلیل واگذاری‌های اشتباه در دولت گذشته است. در سال‌های گذشته دولت برخی از واحدهای صنعت نساجی را به عنوان رد دیون به بخش خصوصی واگذار کرد. این واحدها که صاحبان خود را از دست داده بودند به مدیرانی سپرده شدند که تخصصی در صنعت نساجی نداشتند. بر این اساس، در واحدهای واگذار شده، دیگر نوسازی و توسعه وجود نداشت و این موضوع باعث رکود و تعطیلی برخی از واحدها شد. »
این کارشناس صنعت نساجی با اشاره به اینکه طمع تولیدکنندگان از دیگر موضوعاتی بود که به این صنعت آسیب وارد کرد، گفت: «در دهه‌های گذشته حیات اقتصادی برخی از شهرستان‌ها وابستگی بسیاری به صنعت نساجی داشت. برای مثال در یزد واحدهای نساجی بی‌شماری وجود داشت. این صنعت در دهه ۷۰ سود بسیاری داشت و برخی از کارخانه‌داران برای اینکه سود خود را افزایش دهند، کیفیت تولید را کاهش دادند و این موضوع باعث شد نگاه متقاضی داخلی از تولید داخلی برداشته شود. »
رکود نساجی در دوران سوددهی
ترابی درباره دلایل رکود در شرایط سوددهی اقتصادی توضیح داد: زمانی صنعت نساجی سود بسیاری داشت برای مثال، اگر وارد شهری مثل یزد می‌شدیم سوله‌های متعددی را می‌دیدیم که در حال فعالیت‌های مرتبط با حوزه نساجی هستند. این روند تا جایی ادامه پیدا کرد که متاسفانه کارخانه‌داران طمع کردند و کیفیت تولیدات کارخانه‌های نساجی پایین آمد.
در ابتدای این رفتار از طرف تولیدکننده، متقاضی نتوانست به درستی مشکل ایجاد شده را شناسایی کند. کاهش کیفیت در صنعت نساجی به دلیل اینکه چند مرحله با مصرف‌کننده اصلی فاصله وجود دارد به سرعت تاثیر نمی‌گذارد. بر این اساس، متقاضیان ایرانی بعد از گذشت مدت زیادی از کالای داخلی روبرگردانند و تولیدکنندگان هم که با خیال آسوده کار خود را ادامه می‌دادند، مجبور شدند محصولات بسیاری را در انبارها دپو کنند.
وی همچنین نبود ماشین‌آلات نو و بروزرسانی شده در کارخانه‌های نساجی را از دلایل رکود به وجود آمده برشمرد و گفت: زمانی که این صنعت به حمایت نیاز داشت متاسفانه هیچ حمایتی از طرف دولت وقت وجود نداشت. این در حالی است که دیگر کشورها ۲۰ سال قبل ماشین‌آلات و تجهیزات تولید را نوسازی کرده بودند که این باعث می‌شود اختلاف تولیدکننده ایرانی با دیگر کشورها هر روز بیشتر شود.