ژاپن در غرب سواحل شرقی قاره آسیا قرار دارد و از لحاظ وسعت، کشوری کوچک است، اما با داشتن جمعیتی حدود ۱۲۷ میلیون نفر دهمین کشور پرجمعیت جهان به شمار می‌رود و به دلیل لطمه‌هایی که در جنگ جهانی متحمل شد، الگوی مناسبی برای توسعه اقتصادی کشورهای جهان سوم به شمار می‌آید.
ژاپن جامعه‌ای بزرگ و یک‌دست و خالی از شکاف‌های عمیق و اختلافات اخلاقی، مذهبی و طبقاتی است. فاصله میان طبقات در ژاپن زیاد نیست، به طوری که حدود ۹۰ درصد مردم این کشور خود را جزو طبقه متوسط می‌دانند. ژاپن به طور کامل از اطراف با آب محصور شده و از طریق مرزآبی با چین، کره‌جنوبی، کره‌شمالی و روسیه همسایه است. این کشور در پایان جنگ جهانی دوم، تمامی متصرفات فرادریایی خود، از جمله کشور کره را که در آن زمان ۴۵/۵ درصد کل خاک این کشور را تشکیل می‌داد، از دست داد و وسعت آن به میزان فعلی که حدود ۳۸۷ هزار کیلومترمربع است، کاهش یافت. این کشور دارای منابع طبیعی خیلی محدودی است و بیشتر جزایر و خاک آن کوهستانی و آتشفشانی است. آمارها نشان می‌دهند سالانه حدود ۱۵۰۰ زمین‌لرزه در ژاپن رخ می‌دهد.
ژاپن سومین قدرت اقتصادی دنیا پس از امریکا و چین است و با بیشتر کشورهای دنیا روابط تجاری دارد. گرچه به‌طور تقریبی نیمی از سرمایه‌گذاری‌های مستقیم خارجی ژاپن در کشورهای امریکای شمالی انجام می‌شود، اما شرکت‌های ژاپنی در کشورهای اروپایی، آسیایی، امریکای لاتین و سایر کشورها نیز در سطحی وسیع به سرمایه‌گذاری می‌پردازند.
۸ میلیون کشته و زخمی بهای جنگ جهانی دوم
در سال ۱۳۲۳ شمسی و با شکست ژاپن پس از بمباران اتمی هیروشیما و ناکازاکی، این کشور با بیش از ۱۳ میلیون نفر بیکار روبه‌رو شد. تورم ژاپن در آن زمان به‌حدی بود که افراد برای سیر کردن شکم خود، اقدام به فروش دارایی‌های خود کرده بودند. همچنین قیمت کالاهای اساسی در بازارها ۳۰ تا ۶۰ برابر قیمت رسمی دولت بود. ژاپن در جریان جنگ جهانی دوم خسارت فراوانی دید و در اواخر جنگ به چنان وضعی دچار شد که بسیاری از تحلیلگران در توصیف آن، عبارت «به کلی ویران‌شده» را به کار بردند. بهای جنگ برای ژاپن، ۸میلیون کشته و زخمی و ویرانی ۲۵درصد از زیرساخت‌های غیرنظامی و نابودی ۵/۴۱ درصد از ثروت ملی بود.
اصلاحات ارضی، مقدمه رشد
مقدمه رشد اقتصادی در ژاپن با اصلاحات ارضی آغاز شد. کشوری که در اثر جنگ جهانی دوم و چند جنگ پیش از آن به کلی ویران شده بود، از مراحل مختلفی عبور کرد. ابتدا دوره بازسازی بعد از جنگ را پشت‌سر گذاشت. این دوره با مشکلات سیاسی و اقتصادی فراوانی همراه بود.
پس از آن نوبت به مبارزه با محدودیت‌های فناوری و فنی در تولید رسید. در این دوره ژاپن توانست با سرعت و تلاش فراوان و از طریق همکاری‌های خارجی، فناوری‌های موردنیاز خود را وارد کند. این کشور سپس وارد فاز رشد سریع شد. در این دوره که ۱۰ سال به طول انجامید، ژاپن به وضعیت اشتغال کامل رسید و درواقع از یک اقتصاد که ویژگی نیروی انسانی ارزان را داشت به اقتصادی تبدیل شد که با کمبود نیروی انسانی مواجه بود.
این کشور بعد از حل مشکلات، با چالش‌های ناشی از آزادی تجارت خارجی روبه‌رو شد و با احتیاط زیاد شروع به گشودن درهای خود به روی اقتصادهای جهان کرد، اما وقتی از دوره کسری پرداخت‌ها وارد مرحله مازاد پرداخت‌ها و افزایش ذخایر ارزی شد «شوک نیکسون» همه‌چیز را بهم ریخت و ژاپن ناچار به انطباق خود با شرایط جدید و ابداع سیاست‌های اقتصادی جدید شد و پس از آن نوبت به بحران‌های نفتی اول و دوم رسید.
به این ترتیب ژاپن از آزمایش‌های سخت و بزرگی با موفقیت بیرون آمد. پس از جنگ جهانی دوم، به‌ویژه در دهه‌های ۲۰ و ۳۰ شمسی، دولت ژاپن برای کمک به رشد صنایع این کشور، یک سیستم پیچیده راه‌اندازی کرد و برای تحقق این اهداف، روابط خود را با شرکت‌های خصوصی بیشتر کرد. هدف از اجرای این سیاست تغییر برخی منابع به سمت صنایع خاص و استفاده از منافع رقابت بین‌المللی برای اقتصاد ژاپن بود.
این سیاست‌ها و شیوه‌های اجرایی، پیش‌تر برای افزایش بهره‌وری نیروها و تاثیر مستقیم و غیرمستقیم بر سرمایه‌گذاری صنعتی استفاده شده بود.
نقش جامعه در توسعه
ژاپن جامعه بزرگ و یک‌دست است که برخلاف بسیاری از کشورها، از شکاف عمیق و تفاوت اخلاقی، مذهبی و طبقاتی رنج نمی‌برد. همچنین فاصله میان طبقات فقیر و غنی در ژاپن، برخلاف کشورهای دیگر زیاد نیست.
از یکی از تغییرات قابل‌توجه که در دوره مدرن رخ داد، دادن آزادی‌های شخصی بیشتر به افراد بود. این آزادی‌ها باعث شد مردم این کشور آزادی بیشتری برای تصمیم‌گیری‌های شخصی خود نظیر انتخاب شغل یا همسر آینده داشته باشند.
با این وجود جامعه ژاپن در مقایسه با جوامع غربی، به شدت جمع‌گرا و با روحیه کار گروهی باقی ماند. فرزندان ژاپن از همان بدو تولد و کودکی، تفکر و کار تیمی را می‌آموزند و این روحیه در تمام مراحل زندگی اعم از مدرسه، دانشگاه، بزرگسالی و محل کار ادامه می‌یابد.
درواقع مسائل اخلاقی، جزئی جدانشدنی از فرهنگ ژاپنی‌هاست که بسیاری از پیشرفت‌های این کشور به خاطر همین جامعه اخلاقی محقق شده است. ژاپنی‌ها حتی اگر جزو طبقه ثروتمند باشند، باز هم پیشخدمت ندارند و به شخصه نگهداری از والدین پیر خود را برعهده می‌گیرند.
کارمندان ژاپنی بسیار متعهد هستند و انجام این تعهد برای آنها بسیار اهمیت دارد. به‌طوری که میزان مرگ و میر و خودکشی در میان کارمندان این کشور بسیار بالاست. این تعهد در میان مسئولان ژاپنی نیز وجود دارد. هنوز از یاد نبرده‌ایم که «هاتو یاما»، نخست‌وزیر وقت ژاپن به علت آنکه نتوانست به وعده‌های انتخاباتی خود جامه عمل بپوشاند، در مقابل دوربین‌های تلویزیونی، تعظیم و از مردم کشورش عذرخواهی کرد.
پس از سونامی شدید سال ۱۳۸۹ و رخ دادن فاجعه نیروگاه اتمی فوکوشیما، جمعی از مسئولان محلی در مقابل مردم تعظیم و بابت این اتفاق عذرخواهی کردند.
کار زیاد؛ عامل مرگ ۱۰ هزار نفر در سال
در نظر آنها کار امری مقدس است و فعالیت تولیدی عبادت خدا به شمار می‌رود. به همین خاطر حتی سود ناچیز نیز سرمایه‌دار ژاپنی را از تولید باز نمی‌دارد. براساس آمار، سالانه حدود ۱۰ هزار نفر در ژاپن به علت کار زیاد جان خود را از دست می‌دهند. همچنین نرخ بیکاری در ژاپن ماهانه ۳ درصد و سن بازنشستگی ۶۱ سال است.
در سال ۱۳۸۶ نیروی کار ژاپن ۶۶ میلیون کارگر بود که ۴۰ درصد آنها را زنان تشکیل می‌دادند. الگوی صادرات ژاپن مبتنی‌بر صادرات کالاهای ساخته شده و با ارزش‌افزوده بالاست و درآمد بالای ناشی از این الگو، دوباره برای رشد و توسعه کشور هزینه می‌شود.
الگوی واردات مبتنی‌بر واردات مواد خام و مواد اولیه موردنیاز صنایع این کشور است. اولویت در ذهن مدیران «تولید» است و نه سود کوتاه‌مدت.
ژاپن؛ رتبه نخست پس‌انداز در جهان
ژاپنی‌ها به طور میانگین ۲۰درصد از درآمد خود را پس‌انداز می‌کنند. این پس‌اندازها از طریق بانک‌ها به شرکت‌های خصوصی پرداخت می‌شود تا صنایع ژاپنی بدون تکیه بر وام‌های خارجی قادر به سرمایه‌گذاری بهتر باشند. ژاپنی‌ها دو برابر امریکایی‌ها پس‌انداز می‌کنند و از این نظر رتبه نخست پس‌انداز خانوارها را در جهان دارند.
با همکاری‌های دولت در بخش صنعت و نیز سرمایه‌گذاری گسترده در حوزه فناوری‌های پیشرفته، ژاپن امروز به عنوان یکی از پیشگامان عمده در صنعت و فناوری دنیا شناخته شده است.
صادرات، بخش عمده درآمدهای اقتصادی ژاپن را تشکیل می‌دهد و امریکا با ۷/۲۲درصد، چین با ۱/۱۳درصد و کره‌جنوبی با ۸/۷درصد، عمده‌ترین شرکای تجاری این کشور هستند. نرخ رشد تولید ناخالص داخلی این کشور ۵/۰درصد به صورت فصلی و نرخ تورم ماهانه آن نیز ۵/۰درصد است.
تجهیزات حمل‌ونقل، اتومبیل، صنایع الکترونیک، ماشین‌آلات الکتریکی و صنایع شیمیایی عمده‌ترین محصولات صادراتی با برندهای معتبری همچون تویوتا، هوندا، سونی، نیسان و سیتی‌زن است.
مجمع‌الجزایر ژاپن، با داشتن ۳/۰درصد از سطح کره زمین که تنها ۱۷درصد آن مناسب کشاورزی است و ۳/۲درصد از جمعیت جهانی، توانسته است با بهره‌گیری از بهره‌وری مطلوب نیروی‌انسانی مولد خود، بیش از ۲۴درصد از حجم کلی تولیدات جهانی را به خود اختصاص دهد.
غرور ملی و آموزش، عامل توسعه
فرهنگ کار و توسعه، ساختار مدیریتی کارآمد و سیاست‌ها و برنامه‌های دولت، همه در جهت حفظ اقتدار ژاپن و مهم‌ترین عامل توسعه این کشور، غرور ملی ژاپنی‌هاست.
شکل‌گیری تدریجی فرهنگ کار و توسعه به مدیران و سیاست‌گذاران ژاپنی کمک کرد تا ضمن مدیریت صحیح منابع انسانی، منابع مادی و منابع مالی، بتوانند تصمیم‌گیری درستی در مواجهه با بحران‌ها و استفاده از فرصت‌ها داشته باشند و همزمان ساختار و چارچوب نهادی لازم برای توسعه را اندک اندک به وجود آورند.
ژاپن امروز که با درآمد سرانه بالاتر از امریکا و ثبات سیاسی و اجتماعی، دومین اقتصاد بزرگ جهان است، در سال ۱۳۲۳ شمسی کشوری ویرانه از بمباران اتمی با سطح تولیدی بسیار اندک، به واقع تلی از خاکستر بود.
این توسعه و پیشرفت درحالی حاصل شد که این کشور جزیره‌ای از نظر منابع طبیعی و وسعت مفید، یکی از فقیرترین کشورهای جهان به شمار می‌رود. آموزش در آماده کردن ژاپن برای پذیرش پیشرفت‌ها و دانش غرب نقشی کلیدی ایفا کرد. آموزش و تحصیلات همچنین یکی از مهم‌ترین عوامل احیا و رشد سریع اقتصاد ژاپن در دهه‌های پس از جنگ جهانی دوم بود.
این کشور اکنون یکی از کشورهای بسیار باسواد جهان به شمار می‌رود، به طوری که نرخ سود در آن از سوی یونیسف ۹۹درصد اعلام شده است. ژاپنی‌ها برای شروع دوران تحصیل اهمیت بیشتری قائل هستند تا اتمام آن. وقتی کودکی وارد دبستان می‌شود جشن‌های بزرگ‌تری برای او می‌گیرند و هدایای گرانبهایی هم هدیه می‌کنند تا زمانی که او از دبیرستان یا دانشگاه فارغ‌التحصیل شود.
بچه‌های ژاپنی به طور معمول بیشتر به اردوهای آموزشی می‌روند. آنها را برای کشت یا برداشت سیب‌زمینی و برنج به مزارع می‌برند. در بعضی مناطق بچه‌های کلاس پنجمی را به اردوی اسکی و بچه‌های کلاس ششمی را به هیروشیما می‌برند.
یکی از اردوهای مدرسه‌ای رایج در توکیو توری یک روزه به مناطق جنگ جهانی دوم (که تونلی ۶/۱ کیلومتری زیر زمین است) و تور یک روزه به دیزنی‌لند توکیو است. آنها حدود ۳۰ روز سال تحصیلی را در اردو، جشن‌های فرهنگی و سایر مراسم هستند.
زنان نیز جایگاه قابل‌قبولی در ژاپن دارند؛ در ژاپن رسوم و سنن بسیار مهم هستند و به آسانی تغییر نمی‌کنند. به همین دلیل زنان برای ورود به دنیای کار و نیز کسب حقوق مساوی دوران سختی را پشت‌سر گذاشته‌اند. جامعه ژاپن جامعه پدرسالار است که تصمیم‌گیری در آن به طور عمده کاری مردانه است و از زنان انتظار می‌رود از مردان اطاعت کنند.
تعدادی از زنان، این نظام را به چالش کشیده‌اند اما بیشتر آنها هنوز برتری مردان را می‌پذیرند. در ژاپن سیاستمداران زن نادرند و تنها ۵درصد کرسی‌های قانون‌گذاری در دست زنان است و از ۱۷ هزار وکیل شاغل کمتر از ۵ هزار نفر آنان زن هستند و ۷درصد تمام مدیران دفتری را زنان تشکیل می‌دهند.