امروز فساد به یک مشکل جدی برای اقتصاد ایران تبدیل شده است. بنابه آمار سازمان شفافیت بین‌الملل، ایران از نظر فساد از کشورهایی است که رتبه ۱۳۰ را بین ۱۸۰ کشور دارد.
این مسئله در دنیای امروز و به ویژه در کشورهای درحال توسعه، به یکی از مهم‌ترین عوامل بر سر راه پیشرفت جامعه تبدیل شده و لطمه‌های جبران‌ناپذیری را برای حرکت چرخ توسعه وارد کرده است. یکی از شاخص‌های ارزیابی وضعیت اقتصادی کشورها، شاخص فساد اقتصادی است.
فساد، سوء استفاده از اعتماد در جهت منافع شخصی است که در قالب رشوه، اختلاس، تقلب، کلاهبرداری و اخاذی ظهور می‌کند. همچنین در این میان می‌توان به انحصار وسیع، ساختار رانتی و شفاف نبودن اقتصاد کشور اشاره کرد. سال ۸۰ بود که فرمان ۸ماده‌ای از سوی رهبر معظم انقلاب به سران قوا درباره مبارزه با مفاسد اقتصادی اعلام شد. این فرمان که درباره مبارزه همه‌جانبه و سازمان یافته با مفاسد مالی و اقتصادی صادر شد از مسئولان نظام خواست اقدامات لازم را به عمل آورند اما همچنان اندر خم یک کوچه‌ایم.
دفتر برنامه توسعه سازمان ملل و بانک جهانی، ۸ شاخص را برای حکمرانی خوب در نظر گرفته که یکی از این موارد شفافیت است. براساس تعریف سازمان ملل، شفافیت به معنی جریان آزاد اطلاعات به ویژه در فرآیندهایی است که منابع عمومی در آن حضور دارد، به این معنا که اطلاعات در اختیار عموم قرار بگیرد.
در این مبحث آمده که اطلاعات باید به اندازه کافی و به شکل قابل فهم در دسترس باشد و از طرف دیگر، اتخاذ تصمیم‌ها و اجرای آنها از قوانین و مقررات مشخصی پیروی کند. در این میان منتقدان باید بتوانند بر اطلاعات نظارت کنند و چنانچه انحرافی در فرآیندها وجود داشته باشد، پیش از آنکه بحران‌هایی مانند فساد مالی و فسادهای مختلف اداری شکل بگیرد، بتوانند هشدار دهند.
این در حالی است که اطلاعات در ایران در هاله‌ای از ابهام قرار دارد و تنها عده‌ای هستند که از رانت اطلاعاتی برخوردارند که این امر با خود تبعیض و تضاد طبقاتی به همراه می‌آورد. این یکی از مسائلی است که در ایران مشکل‌آفرین شده و بستر افزایش مفاسد اقتصادی را مهیا کرده است.
چشم‌ها را باید بست
عزت‌الله یوسفیان‌ملا، عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس شورای اسلامی در این باره در گفت‌وگو با صمت می‌گوید: متاسفانه عزم جدی برای مبارزه همه جانبه با فساد اقتصادی وجود ندارد. شاهد هستیم برخی از کسانی‌که سمت و مسئولیتی دارند، بسیار راحت طلب و عافیت طلب هستند و به هیچ‌وجه حاضر نیستند درگیر این مسئله شوند زیرا نگران هستند که اگر به میدان مبارزه با فساد بیایند خود نیز با مشکل روبه‌رو شوند و افراد دیگری جلوی آنها را بگیرند.
وی برای خروج از این مشکل تاکید می‌کند: اگر هر فرد در حد خود احساس مسئولیت کند و بدون تعارف و ترس وارد میدان شود، شرایط از این بدتر نخواهد شد. این نماینده مجلس شورای اسلامی درباره این پرسش که آیا عوامل سیاسی بر مبارزه با فساد تاثیر منفی می‌گذارد، تصریح می‌کند: نکته مهم این است که هر حرکتی شکل و شمایل سیاسی بگیرد، از مسیر اصلی خود منحرف می‌شود. در زمینه فساد هم این مسئله صدق می‌کند، به این ترتیب اگر مبارزه با فساد، سیاسی شود از مسیر اصلی منحرف می‌شود.
وی درباره راه‌حل این مشکل می‌گوید: فردی که قصد دارد با فساد مبارزه کند باید از دسته و گروه جریان خود شروع کند نه اینکه جریان مقابل را متهم کند و وقت را به نفع خود بگذراند. به عبارتی برای مبارزه با فساد باید چشم‌ها را بست و با هر کسی که در این مسیر قرار گرفته است با هر نسبت سیاسی که دارد، برخورد شود.
رییس کمیسیون تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس شورای اسلامی در پاسخ به این پرسش که شفافیت در اقتصاد چگونه شکل می‌گیرد، بیان می‌کند: این امر تنها به دولت خلاصه نمی‌شود بلکه همه مسئول هستند. به‌طور نمونه بانک‌ها در ارائه وام‌های چند میلیاردی و گمرک در ترخیص کالا باید شفاف باشند. یوسفیان در پاسخ به این پرسش که درآمدهای نفتی چه تاثیری بر افزایش فساد اقتصادی دارد، اذعان می‌کند: ما به دلیل تحریم‌ها در فروش نفت مشکل داشتیم و نمی‌توانستیم نفت را همچون گذشته بفروشیم بنابراین ناگزیر بودیم برخی از مقررات بین‌المللی را دور بزنیم.
در این دوران در عمل نمی‌توانستیم به عنوان یک کشور با کشور دیگر یا شرکت خارجی طرف قرارداد شویم، به این ترتیب در دوران تحریم هیچ خرید و فروشی به‌طور رسمی انجام نشد. به همین دلیل ناچار شدیم اقداماتی را مخفیانه انجام دهیم و از راه‌های غیرمتعارف استفاده کنیم اما متاسفانه وجوه ناشی از فروش نفت به خزانه کشور باز نگشت. در این میان برخی افراد خریداران مورد اعتمادی نبودند و باعث شدند برگشت پول با مشکل روبه‌رو شود. البته در حال حاضر خوشبختانه با شکل‌گیری توافق هسته‌ای شرایط مطلوبی شکل گرفته و مشکلی در این بخش نداریم.
انسان سالم را بی‌عرضه می‌دانند
در حالی که عزت‌الله یوسفیان بر گسترش فساد و نبود عزم جدی در مبارزه با فساد اشاره می‌کند، محمد باقر صدری نیز با تاکید بر گسترش فساد در تمامی حوزهای جامعه بر لزوم مبارزه با آن به صمت می‌گوید: متاسفانه فساد مرضی است که اگر از آغاز پیدایش آن سم‌زدایی نشود به‌تدریج به شکل سرطان گسترش می‌یابد، طوری‌که نه‌تنها ساختارهای اقتصادی بلکه ساختارهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی را هم دربرمی‌گیرد.
به‌طور نمونه امروز در بسیاری از ساختارها برای گزینش نمایندگان در مجلس شورای اسلامی یا شورای شهر هزینه‌های کلانی صرف می‌شود و متاسفانه رسیدگی هم نمی‌شود که این مبالغ هنگفت از کجا آمده است. به‌طور نمونه در دوره احمدی نژاد ۸۰۰ میلیارد دلار درآمد ملی کشور بر باد رفت که هر چند اقداماتی برای مقابله با آن انجام شد اما کافی نبود.
وی تاکید می‌کند: در برخی موارد دیده شده که آرای نمایندگان خریداری می‌شود و از آنها استفاده ابزاری می‌شود. بنابراین وقتی فساد کنترل نشود، همه جوانب جامعه را دربرمی‌گیرد و فرآیند توسعه را دچار اشکال می‌کند.
این اقتصاددان، عامل اصلی فساد اقتصادی را ناشی از قدرت دانسته و اظهار می‌کند: هیچ فرقی نمی‌کند منشأ فساد از بخش خصوصی باشد یا دولتی بلکه نکته مهم این است که فساد از حوزه مدیریت و قدرت شکل می‌گیرد. به عبارتی فساد می‌تواند از هر تشکیلات، مدیریت و سازمانی آغاز شود.
وی ادامه می‌دهد: وقتی روزنامه‌ها را ورق می‌زدم، تبلیغات یک ماشین ۸ میلیارد تومانی را دیدم و از خود پرسیدم در حالی که حداقل درآمد ماهانه کارگران ۶۰۰ تا ۸۰۰ هزار تومان است، داشتن این خودرو چه مزیتی برای کشور دارد؟! متاسفانه هر کجا را که نگاه می‌کنید آثاری از فساد و گرایش به زندگی اشرافی می‌بینید. وقتی مدیری به سفرهای خارج از کشور می‌رود اقدام به گزینش هتل‌های بسیار گران و شیک‌ترین خودروها می‌کند.
صدری تاکید می‌کند: این در حالی است که ما انقلاب کردیم تا از رسول اکرم(ص) و مولا علی(ع) تبعیت کنیم. چگونه است که مولا علی برای عدالت و مساوات تلاش کرد اما ما جامعه‌ای پر از فاصله طبقاتی داریم! امروزه متاسفانه فقر از یک سو و اشرافیت از سوی دیگر بیداد می‌کند.
صدری با اشاره به اینکه فساد اقتصادی مربوط به دولت خاصی نیست اظهار می‌کند: گسترش فساد به دولت خاصی ارتباط ندارد و مسئله‌ای است که به‌تدریج در کشور گسترش یافته است. ما در اوایل انقلاب با فساد مبارزه کردیم و در مقابل مفاسدی که از سوی رژیم قبل شکل گرفته بود، ایستادیم اما به‌تدریج فساد ریشه دواند. وی ابراز می‌کند: وقتی فساد عمیق شد و ریشه دواند و پیکر من مدیر را پوشاند، دیگر این مدیر نیست که امور را پیش می‌برد بلکه آن عامل فساد که درون من وجود دارد، تصمیم‌گیری می‌کند.
این اقتصاددان درباره راهکارهای مبارزه با فساد نیز می‌گوید: باید از روش‌های موجود بیشترین استفاده را کرد و به‌طور جدی دست به مبارزه زد. باید ریشه فساد را شناسایی کنیم و عمق مسئله را درک کنیم تا به شکل کاربردی مبارزه کنیم.
به نظر من کسانی که در فساد گسترده مالی نقش دارند باید تا پای اعدام بروند، هر چند این مسئله مشکلی را حل نمی‌کند اما نمی‌توان همه چیز را هم رها کرد.
وی همچنین برای مبارزه با فساد نقش رسانه‌ها را پررنگ می‌داند و تاکید می‌کند: مطبوعات نقش بزرگی در مبارزه با فساد دارند و باید رسالت خود را دنبال کنند.
عضو پیشین هیات‌مدیره سازمان توسعه و تجارت با اشاره به اینکه عده‌ای هستند که مدیران ضد فساد را توبیخ می‌کنند، ابراز می‌کند: کار به جایی رسیده که به انسان‌های سالم می‌گویند تو ابله بودی که چیزی ندزدیدی. دوستی چند وقت پیش به من می‌گفت این همه سمت مدیریتی داشتی چرا چیزی برای خود برنداشتی و در حال حاضر حال و روزت این است؟! امروز کار به جایی رسیده است که نه تنها به فرامین و شیوه‌نامه‌ها توجهی نمی‌شود بلکه قوانین هم به راحتی نقض می‌شوند.
کلام آخر
ایران از کشورهایی است که رتبه بالایی در فساد اقتصادی دارد. دوری از عافیت‌طلبی، توجیه‌گری و نداشتن نگاه سیاسی نسبت به همه مسائل از مواردی است که در گفت‌وگو با کارشناسان تاکید شد برای کاهش فساد اقتصادی به آنها توجه کرد. آمارها نشان می‌دهد برای مبارزه با فساد اقتصادی قانون کم نداریم اما اینکه چرا در مقابله با فساد هنوز شرایط مناسبی نداریم به ضعف عملکرد ما بر می‌شود.
اینکه چه بر سر ما آمده که قانون را به راحتی نقض می‌کنیم، فردی را که از راه‌حلال نان در می‌آورد به سخره می‌گیریم، بحث دیگری است اما همان‌طور که در گفت‌وگو با کارشناسان آمد، برای مبارزه با فساد اقتصادی باید از خود شروع کنیم و به دنبال مقصر در جای دیگر نباشیم.