بررسی تجارب موفق کشورها در بهره‌مندی از سرمایه‌گذاری خارجی در توسعه اقتصادی کشور حاکی از تاکید آن‌ها بر بیشینه‌سازی اثرات مثبت غیرمسقیم سرمایه‌گذاری خارجی به ویژه اثرات سرریز فناوری به صنایع این کشورها است
به گزارش جهان اقتصاد نوشت: آثار سرمایه‌گذاری خارجی بر اقتصاد میزبان به دو دسته مستقیم و غیرمستقیم تقسیم می‌شود. تاثیر مستقیم شامل دسترسی بیشتر به منابع مالی، نرخ تشکیل سرمایه ثابت ناخالص بیشتر، درآمد مالیاتی بیشتر و … می‌باشد.
تاثیرات غیرمستقیم شامل سرریزها در بهره‌وری، انتقال فناوری و ظرفیت‌سازی، توسعه سرمایه‌انسانی، اثرات بیرونی پولی برای کسب‌وکارهای محلی، تشویق نوآوری و مسیرهای یادگیری جدید می‌شود. بررسی تجارب موفق کشورها در بهره‌مندی از سرمایه‌گذاری خارجی در توسعه اقتصادی کشور حاکی از تاکید آن‌ها بر بیشینه‌سازی اثرات مثبت غیرمسقیم سرمایه‌گذاری خارجی به ویژه اثرات سرریز فناوری به صنایع این کشورها است.
۱- عملکرد کشور در جذب سرمایه‌گذاری خارجی؛ بررسی عملکرد سرمایه‌گذاری خارجی ایران در ارتباط با اثرات مستقیم سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی حاکی از وجود شکاف فاحش میان پتانسیل جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و عملکرد آن می‌باشد.
بر اساس گزارش جهانی سرمایه‌گذاری که با استفاده از ۱۲ شاخص مختلف انجام شده، پتانسیل جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی در ایران در سال ۲۰۰۹ در میان ۱۴۱ کشور ۵۳ و در مرتبه ای بهتر از هند، برزیل و ترکیه قرار می‌گیرد. این در حالی است که عملکرد سرمایه‌گذاری خارجی کشور در بین ۱۴۱ کشور مورد بررسی در این سال ۱۱۹ است و در بهترین حالت سهم ایران از جریان سالیانه سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی جهان تنها حدود ۳/۰ درصد بوده است.
روند متوسط سالیانه جذب سرمایه‌گذاری خارجی در ایران طی دهه گذشته قبل از دولت یازدهم، حدود ۲ میلیارد دلار بوده که از این میزان، ۷۵% در قالب ترتیبات قراردادی در بخش‌های انرژی شامل نفت و گاز بوده است. این در حالی است که طی همان دهه کشورهای رقیب منطقه‌ای، از جمله عربستان و ترکیه، به طور متوسط سالانه بیش از ۱۰ میلیارد دلار جذب سرمایه‌گذاری خارجی داشته‌اند.
۲- عملکرد سرمایه‌گذاری خارجی بر انتقال فناوری؛ به لحاظ اثرات سرریز فناوری سوالات مطرح است که سرمایه‌گذاری خارجی در ایران به چه میزان منجر به انتقال توانمندی فناورانه شرکت‌های سرمایه‌پذیر داخلی شده است؟ در صورت ارتقاء توانمندی فناورانه ناشی از سرمایه‌گذاری خارجی در شرکت‌های سرمایه‌پذیر داخلی، آیا سرریز فناوری به صنایع کشور رخ داده است؟
پژوهش انجام شده در این حوزه نشان می‌دهد که در پاسخ به سوال اول، تحلیل‌های آماری نشان می‌دهد که سرمایه گذاری خارجی در ایران منجر به ارتقاء توانمندی تکنولوژیک در سطح عملیات تولید شده است. اما توانمندی این شرکت‌ها در سطوح بالاتر شامل بهبود فرایند تولید و طراحی و توسعه محصول جدید شکل نگرفته است.
به عبارت دیگر سطح توانمندی فناورانه۷ شرکت‌های سرمایه‌پذیر در ایران، در حدی است که ارزش افزوده بالایی را در سطح صنعت ایجاد نمی‌کند و عموما این شرکت ها توانمندی مونتاژ و تولید را کسب کرده‌اند. لذا شرکت‌های سرمایه‌گذار خارجی که عموما در جستجوی بازار به ایران وارد شده‌اند، اکثرا مزایای اولیه FDI شامل تامین منابع مالی را برای کشور به همراه داشته‌اند ولی در غیاب سیاست‌های فعال دولت، دیگر مزایای بالقوه FDI شامل انتقال فناوری، ایجاد پیوند با اقتصاد محلی و در نهایت، ایجاد ارزش افزوده بالاتر برای صنایع کشور رخ نمی‌دهد.
۳- توصیه‌هایی برای ایران؛ بررسی شرایط پساتحریم در ایران حاکی از رفت و آمدهای گسترده هیات‌های اروپایی، آسیایی و عربی برای سرمایه‌گذاری در ایران است. هرچند اقبال سرمایه‌گذاران خارجی به ایران در شرایط پساتحریم هنوز محدود است، اما این موضوع نباید به ایجاد محدودیت برای این رفت‌وآمدها و جدی نگرفتن مذاکرات دولت و بخش خصوصی با طرف‌های خارجی منجر شود.
لذا با توجه به فرصت تاریخی به وجود آمده و در نظر داشتن رقابت تنگانگ منطقه‌ای برای جذب سرمایه‌های بین‌المللی، تشویق شرکت‌های خارجی برای اقدام به سرمایه‌گذاری در کشور نیازمند سیاست فعالانه و اقدامات جدی از سوی دستگاه‌های مسئول است. برخی از این سیاست‌ها با توجه به توصیه‌های مطرح شده در بخش اول این مقاله شامل موارد زیر می‌شود.
تمرکز بر سیاست‌های بازاریابی فعال و وجهه سازی: یکی از اولویت‌های کلیدی اطلاع‌رسانی لازم به هیات‌های مراجعه کننده در ارتباط با بخش‌های صنعتی اولویت‌دار کشور و بنگاه‌های داخلی موفق در این بخش‌ها می‌باشد تا زمینه‌های لازم برای شکل‌گیری سرمایه‌گذاری مشترک- به ویژه در صنایع کارخانه‌ای کشور مانند خودروسازی که در مرحله میانی صنعتی شدن هستند- ایجاد شود.
این نکته قابل توجه است که در بخش‌های منتخب و با تکنولوژی‌های خاص که توان‌مندی‌های بنگاه‌های محلی محدود است، تشویق سرمایه‌گذاری بکر یا جدید توصیه می‌شود. در این چارچوب مناسب است تدابیر لازم برای ایجاد رقابت میان شرکت‌های خارجی و هم‌چنین جلوگیری از رقابت مخرب میان شرکت‌های داخلی اندیشیده شود.
لزوم تدوین بسته‌های تشویقی سرمایه‌گذاری مشترک با در نظر داشتن الزامات عملکردی: همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، یکی از سیاست‌های کلیدی در تجارب کشورهای موفق (عمدتا کشورهای شرق آسیا) در بهره‌مندی از مزایای بالقوه سرمایه‌گذاری خارجی شامل سرریز‌های مثبت از قبیل اشتغال، آموزش نیروهای محلی، پیوند بنگاه‌های محلی با شرکت‌های چندملیتی، اهداف صادراتی و انتقال فناوری مشاهده می‌شود “تشویق شکل‌گیری شرکت‌های مشترک با در نظر داشتن الزامات عملکردی” به ویژه صادرات و ارتقای محتوای داخلی است. الزامات محتوای داخلی برای صنایع کارخانه‌ای کشور می‌تواند موجب ارتقاء توانمندی فناوارنه بنگاه‌های داخلی و سطح توسعه صنعتی به مراحل بالاتر ارزش افزوده شود.
تدوین بسته‌های آموزشی و توان‌مندسازی ارتقاء آمادگی شرکت‌های محلی برای رقابت یا تعامل با شرکت‌های چندملیتی: با توجه به محدود بودن ظرفیت جذب بنگاه‌های داخلی برای بهره‌مندی از مزایای سرمایه‌گذاری مشترک، ضروری است آمادگی‌های لازم شامل توان‌مندی‌های سازمانی(از جمله مدیریتی، حقوقی، مذاکراتی و استانداردهای تولیدی)، فناورانه (از جمله انجام تحقیق وتوسعه درون شرکتی، یادگیری فناوری از شریک خارجی) و ارتقاء کیفی زنجیره تامین داخلی؛کسب شود.
در این چارچوب دستگاه‌های اجرایی مرتبط در مجموعه وزارت امور اقتصادی و دارایی و وزارت صنعت، معدن و تجارت می‌توانند بسته‌های آموزشی هدف‌مند برای شکل‌گیری این آمادگی‌ها را بویژه در بنگاه‌های منتخب داخلی دارای پتانسیل‌های اولیه- سازماندهی و اجرا کنند.
دکتر علی سلیم، سرپرست گروه پژوهش‌های فناوری و نوآوری موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی