براساس آخرین گزارش‌های جهانی، نسبت مالیات به تولید ناخالص داخلی ایران در ۵ سال منتهی به سال ۱۳۹۵ بهبود یافته و از ۵/۴ درصد سال ۱۳۹۱ به ۷/۹ درصد در سال ۱۳۹۵ افزایش داشته است.
با وجود افزایش نسبت مالیات بر تولید ناخالص داخلی ایران اما این نسبت هنوز در مقایسه با کشورهای عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی بسیار پایین‌تر است. میانگین این نسبت برای کشورهای عضو این سازمان در سال ۱۳۹۵ معادل ۳۴/۳ درصد بوده که بیش از ۲۶ درصد از ایران بیشتر است.
فرار مالیاتی؛ عامل اصلی نسبت اندک
بنا بر اظهارات رئیس سازمان امور مالیاتی کشور، حدود ۴۰ درصد تولید ناخالص داخلی کشور معاف از مالیات است اما با وجود این، کارشناسان دلیل اصلی نسبت اندک مالیات به تولید ناخالص داخلی ایران را فرار مالیاتی می‌دانند.
شیوه نادرست اجرای قانون مالیات ارزش افزوده، ارائه اطلاعات نادرست مالی بنگاه‌ها، حجم بالای کسب‌وکارهای غیررسمی و اقتصاد زیرزمینی باعث شده تا وضعیت ایران در این شاخص ضعیف باشد. با وجود این، در سال‌های گذشته با اصلاحات مالیاتی انجام‌شده و مدرن شدن شیوه‌های مالیات‌ستانی تا حدودی شرایط ایران در اخذ درآمدهای مالیاتی رشد داشته است.
البته در این میان اجرای قانون مالیات ارزش افزوده بیشترین تاثیر را داشته است. درحال‌حاضر مالیات ارزش افزوده بیش از ۳۰ درصد سهم درآمد مالیاتی را به خود اختصاص داده است به همین دلیل به گفته کارشناسان، در صورت اصلاح قانون مالیات ارزش افزوده و گرفتن مالیات از مصرف‌کننده از طریق صندوق‌های مکانیزه فروش این نسبت به طور قابل توجهی افزایش پیدا خواهد کرد.
دلایل رشد نسبی در سال‌های گذشته
سیاوش غیبی‌پور، کارشناس مالیات، استاد دانشگاه و نماینده حل اختلاف مالیاتی سازمان امور مالیاتی تهران درباره دلایل رشد نسبت مالیات به تولید ناخالص داخلی در سال‌های گذشته، گفت: در پی یک دوره ۲۰ ساله نسبت مالیات به تولید ناخالص داخلی روند افزایشی را طی کرده به نحوی که از ۵/۴ به ۷/۹ درصد رسیده است. دلیل این امر نیز به اضافه شدن منابع مالیاتی برمی‌گردد. در سال‌های گذشته چند منبع مالیاتی به ساختار درآمدی کشور اضافه شده است که می‌توان به مالیات ارزش افزوده به عنوان تشکیل‌دهنده ۲۵ تا ۳۰ درصد درآمد مالیاتی اشاره کرد. علاوه‌بر این، مکانیزه شدن فرآیند مالیاتی بر افزایش سهم مالیات بی‌تاثیر نبوده است.
وی با بیان اینکه افزایش حقوق گمرکی ورود در بخش مالیات‌ها محاسبه می‌شود، گفت: استفاده از روش‌های مدرن در مالیات‌ستانی و استقلال سازمان مالیاتی و اصلاح قانون مالیات‌ها از جمله دیگر عوامل تاثیرگذار بر رشد سهم مالیات بر تولید ناخالص داخلی است.
دلایل ضعف در ساختار مالیاتی ایران
غیبی‌پور درباره دلایل اینکه با وجود رشد هنوز سهم ایران در این شاخص اندک است، اظهار کرد: فرار مالیاتی مهم‌ترین دلیل کم بودن این شاخص است. آنچه به عنوان معاملات نقدی یا غیرقانونی در ساختار زیرزمینی اقتصاد است شامل اقتصاد غیررسمی می‌شود. هرچه از معاملات نقدی و اقتصاد زیرزمینی کاسته شود نرخ ایران به شاخص میانگین و استاندارد نزدیک می‌شود.
در سال‌های گذشته گام‌های مناسبی برداشته شده که به زمان نیاز دارد تا تاثیر خود را بر نرخ مالیات به تولید ناخلص داخلی بگذارد.وی با تاکید بر اینکه عوارض شهرداری هم جزو نوعی مالیات است که وارد خزانه نمی‌شود، گفت: اگر این شاخص و مالیات محلی به عنوان درآمد مالیاتی محاسبه شود سهم ایران افزایش پیدا می‌کند. در نتیجه، افزایش بانک اطلاعاتی و اصلاح قانون مالیات ارزش افزوده می‌تواند آهنگ رشد سهم مالیات را افزایش دهد.
رشد درآمد مالیاتی در بودجه ۹۷
نماینده حل اختلاف مالیاتی سازمان امور مالیاتی تهران با اشاره به اینکه در سال ۹۶ حدود ۱۱۶ هزار میلیارد تومان درآمد مالیاتی پیش‌بینی شده است، افزود: درحال‌حاضر حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد درآمد مالیاتی تحقق یافته که برای سال ۹۷ با رشد ۴ هزار میلیارد تومان درآمد مالیاتی ۱۲۰ هزار میلیارد تومان پیش‌بینی شده است. در سطح کلان این برای نخستین‌بار در دو سال گذشته است که سهم مالیات از نفت پیشی گرفته و به نسبت ۵۲ به ۴۷ رسیده است.
اگر این روند ادامه پیدا کند به جایگاه بهتری دست خواهیم یافت اما از آنجا که هزینه‌های جاری دولت هر سال ۲۰ درصد افزایش می‌یابد این رشد درآمد مالیاتی چندان احساس نمی‌شود. غیبی‌پور با تاکید بر اینکه سهم قابل توجهی از معافیت‌های مالیاتی کارایی لازم را ندارند، گفت: درحال‌حاضر ۴۰ درصد از تولید ناخالص داخلی معاف از مالیات است که چندان کارایی ندارد.
معافیت در برخی از بخش‌های تولید امری ضروری است اما به این شرط که کارایی داشته و موجب افزایش تولید شود اما متاسفانه اکنون در بسیاری از بخش‌ها کارایی لازم وجود ندارد. همین امر باعث می‌شود سهم مالیات به تولید ناخالص داخلی اندک باشد.
۲ جنبه فرار مالیاتی در ایران
محمدعلی دهقان‌دهنوی، کارشناس اقتصاد و عضو هیات‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی درباره سهم مالیات به تولید ناخالص داخلی گفت: سهم اندک ایران به طور عمده ناشی از فرار مالیاتی است که دارای ۲ جنبه است بخشی از تولید ناخالص داخلی ایران اصلا در محاسبات مالیاتی وارد نمی‌شود. کسب‌وکارهایی به صورت رسمی و غیررسمی وجود دارند که هیچ مالیاتی پرداخت نمی‌کنند زیرا سازمان امور مالیاتی نتوانسته گردش مالی آنها را احصا و محاسبه کند.
وی افزود: بخشی دیگر از فرار مالیاتی شامل فعالیت بنگاه‌هایی است که زیر پوشش سازمان امور مالیاتی هستند اما از راه‌های مختلف با استفاده از حساب‌سازی‌ها درآمد خود را کم گزارش می‌کنند تا مالیات اندکی پرداخت کنند. در نتیجه مالیات ایران به نسبت کشورهای پیشرفته دنیا اندک است.
نقش مالیات ارزش افزوده
عضو هیات‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی دلیل بهبود سهم ایران در سال‌های گذشته را نیز قانون مالیات ارزش افزوده دانست و گفت: مالیات ارزش افزوده در سال‌های گذشته سهم قابل توجهی از درآمدهای مالیاتی را افزایش داده و چون ارتباط مستقیمی با تولید ناخالص داخلی نیز دارد توانسته تاثیر مناسبی بگذارد اما با وجود این، چون این قانون به درستی اجرا نمی‌شود در صورت اصلاح شیوه مالیات ارزش افزوده شاهد تاثیر پررنگ‌تر آن خواهیم بود.
وی افزود: در شرایطی که باید از انرژی‌های فسیلی مالیات گرفته شود یارانه به حامل‌های انرژی با وجود هدفمندی یارانه‌ها پرداخت می‌شود. فلسفه مالیات ارزش افزوده اجرای مکانیزه است و از طریق صندوق‌های فروش باید به صورت اتوماتیک اعمال شود. نبود زیرساخت و بررسی‌های دستی و کارشناسی بزرگترین آسیب را وارد کرده است.
از سوی دیگر نرخ مالیات ارزش افزوده در ایران پایین است در حالی که در دنیا نرخ‌ها حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد هستند. بنابراین اگر قانون مالیات ارزش افزوده اصلاح و به درستی اجرا شود به تنهایی همین بخش می‌تواند سطح نسبت مالیاتی را به استاندارد جهانی برساند.
دهقانی با اشاره به سهم بخش‌های معاف از مالیات از تولید ناخالص داخلی نیز گفت: در بخش کشاورزی به دلیل آنکه شاغلان درآمد بالایی ندارند و جزو بخش‌های توسعه‌ای و امنیت غذایی کشور به شمار می‌روند در نتیجه سیاست‌های توسعه حکم می‌کند که از مالیات معاف باشند.
به عبارت دیگر، معافیت مالیاتی ابزاری برای پیشبرد اهداف توسعه‌ای است بنابراین اگر به درستی از آن استفاده شود اثر جانبی آن رشد تولید و بازگشت درآمد مالیاتی بیشتر از سایر بخش‌هاست از این رو، معافیت مالیاتی در ماهیت خود با این اصل منافاتی ندارد اما باید به درستی از آن استفاده شود. بنا بر این گزارش، انتظار هست با اجرای طرح جامع مالیاتی و اصلاح شیوه اجرای قانون مالیات ارزش افزوده نسبت مالیات به تولید ناخالص داخلی افزایش پیدا کند. علاوه‌بر این، کاهش سهم اقتصاد زیرزمینی و معاملات نقدی در کشور می‌تواند جایگاه ایران را بهبود بخشد.