تحولات سال‌های اخیر در اقتصاد ایران با نقاط قوت و ضعف بسیاری همراه بوده که شاید این برهه زمانی را با چالش‌ها و فرصت‌های بسیاری روبه‌رو ساخته است و به واسطه زمینه ایجادشده برای تغییر مسیر کم‌هزینه‌تر در اقتصاد کشور آن را به یک «بزنگاه تاریخی» تبدیل کرده که دستمایه سیاست‌های اقتصادی دولتمردان و تیم اقتصادی دستگاه اجرایی شده است.
حال رویکرد دولت برای مقابله با این موضوع چه خواهد بود؛ پرسشی است که در میان جامعه ی اقتصادی کشور مطرح شده و تصمیم‌گیری برای اصلاح و بازنگری سیاست‌ها را مورد مطالبه مردم و کارشناسان قرار داده است.
به گزارش سایت نساجی امروز به نقل از جهان صنعت، این بزنگاه تاریخی که باعث شده صندوق بازنشستگی، نظام بانکی، قیمت‌گذاری و بودجه به عنوان اَبَرچالش‌های اقتصاد ایران از سوی مردان اقتصادی دولت حسن روحانی مطرح شود، لزوم شکل‌گیری اراده سیاسی و انجام جراحی اقتصادی را گوشزد می‌کند و مشخص نیست چرا دولت از این تهدید یا فرصت پیش‌آمده به شکل بهینه استفاده و راه‌حل جدی و کارسازی برای آن ارائه نمی‌کند.
با این حال به نظر می‌رسد از این برهه حساس تاریخی که بارها در طول دو سال اخیر در سخنان مشاور اقتصادی رییس‌جمهور به زبان آمده است، به سادگی گذر می‌شود و تنها به توجیهی برای پاسخگویی به انتقادهای وارده به دولت برای تداوم سیاست‌های کنونی تبدیل شده است.
اصطلاح بزنگاه تاریخی که چند سالی است در میان برخی روشنفکران اقتصادی کشور مُد شده، این روزها به ابزاری برای توجیه سیاست‌های اقتصادی دولتمردان توسط مشاوران و مردان اقتصادی دولت تبدیل شده به گونه ای که معلوم نیست هدف دفاع از عملکرد دولت تبرئه کردن مدافعان است یا حمایت از تدابیر اقتصادی دولت تدبیر و امید.
مشخص نیست این بزنگاه تاریخی که طی دو سال اخیرهرازگاهی در سخنان جناب مشاور اقتصادی اظهار می شود، چه بزنگاهی است که هر ساله بازتاب داده می شود و تا زمانی که این دولت بر سر کار است و ایشان مشاور اقتصادی هستند و توجیه می‌شود برای پاسخگویی به انتقادهای وارده به دولت یا توجیهی می‌شود برای تداوم سیاست‌های کنونی.
در واقع با وجود آگاهی کافی نسبت به آینده تاریک اقتصاد ایران در زمینه رشد اقتصادی پایین و چالش بزرگ بیکاری، جای تعجب دارد که چرا استفاده درستی از این بزنگاه‌های تاریخی نمی‌شود و اگر از این واقعه استفاده درست می‌شود، چرا وضعیت اقتصاد کشور بهبود نمی‌یابد یا حداقل مردم اثرات آن را در زندگی خود حس نمی‌کنند.
حال دستیار ویژه رییس‌جمهور در امور اقتصادی با برشمردن زیرساخت‌های رشد اقتصادی در کشور و ضعف در نحوه توسعه و تجهیز آنها، عقیده دارد اگر اَبَرچالش‌های کشور به نحو درستی حل نشوند، وارد سایر حوزه‌ها می‌شود و این مشکلات دوچندان خواهد شد.
حرکت به سمت مشکلات
مسعود نیلی، مشاور اقتصادی رییس‌جمهور در همین رابطه اظهار کرد: صندوق بازنشستگی، نظام بانکی، قیمت‌گذاری و بودجه اَبَرچالش‌های اقتصاد ایران هستند که برآیند آن، رشد اقتصادی پایین و اَبَرچالش بیکاری است که اقتصاد ایران را درگیر خود می‌کند.
نیلی در دومین همایش اقتصاد ایران، در نقد وضعیت اقتصادی کشور گفت: تمایل به خرج‌کردن زیاد در اقتصاد، محور وفاق همه گروه‌های سیاسی است. همچنین ایران به‌عنوان دارنده مزمن‌ترین تورم دنیا به ثبت رسیده است بنابراین باید به این امر توجه کنیم.
وی تصریح کرد: ۹ عامل زیرساخت‌های رشد را در برمی‌گیرند که شامل «حکمرانی توانمند، محیط باثبات اقتصادی، تعامل پایدار و متوازن، تامین مالی پایدار، تجهیز و تخصیص سرمایه انسانی و به‌کارگیری دانش، نظام موثر مقابل با فقر، محیط‌زیست متوازن، بخش خصوصی توانمند و در نهایت نحوه تجهیز زیرساخت‌ها با درآمدهای نفتی» است.
عضو شورای پول و اعتبار در ادامه گفت: برای عملکرد بلندمدت رشد اقتصادی باید به این نکته توجه کرد که تورم بالا، نرخ بیکاری ۱۲ درصدی، رشد اقتصادی سرانه 8/3 درصدی و ضریب جینی تا ۴۲ درصدی داریم که متوسط عملکرد اقتصاد ایران را نشان می‌دهد. نیلی اعلام کرد: عملکرد بلندمدت اقتصاد ایران نشانگر آن است که با وجود اینکه تمایل سیاسی برای رشد وجود داشته، هیچ یک از این ۹ ویژگی در اقتصاد ایران به صورت بلندمدت وجود نداشته است.
وی افزود: برآیند عملکرد ما در سال‌های اخیر رشد اقتصادی 5/2 تا ۳ درصدی را نشان می‌دهد که اگر متناسب با آن عملکرد بلندمدت حرکت کنیم، مشکلاتی را هم خواهیم داشت. وی در ادامه افزود: سوال این است که اگر این مشکلات را به عنوان اَبَرچالش‌ها تکرار کنیم، راه‌حلی وجود دارد که این مسایل را حل کرد، باید پاسخ داد که راه‌حل وجود دارد که البته شرط و شروطی دارد که باید به آن پایبند باشیم.
دستیار ویژه رییس‌جمهور در امور اقتصادی با بیان اینکه اگر اَبَرچالش‌های کشور به نحو درستی حل نشوند، وارد سایر حوزه‌ها می‌شود و این مشکلات دوچندان می‌شود گفت: تمایل به خرج کردن زیاد در اقتصاد، محور وفاق همه گروه‌های سیاسی است و این در حالی است که درآمدهای نفتی و مالیاتی باعث می‌شود که این اشتها بیشتر شود و در این صورت، به تعهدات بلندمدت دولت اضافه می‌شود و اگر یک تعهد اجتماعی نیز پذیرفته شود و کارمند بیشتری جذب کند، خود را تا ده‌ها سال متعهد می‌کند.
تورم مزمن اقتصاد ایران
نیلی خاطرنشان کرد: این امر منجر به افزایش جزیی از پایه پولی می‌شود، این در حالی است که قیمت نفت با نوسانات مواجه است و وقتی که قیمت کاهش می‌یابد، کسری بودجه بیشتر و بدهی دولت به بانک مرکزی یا بدهی بانک‌ها به بانک مرکزی نیز رشد می‌کند و در نتیجه برآیند آنها تورم‌زا خواهد بود.
وی تصریح کرد: ایران به عنوان دارنده مزمن‌ترین تورم دنیا به ثبت رسیده است بنابراین باید به این امر توجه کنیم. کمتر پیش آمده که قیمت نفت در دامنه میانگین خود قرار گرفته باشد و معمولا در دو طیف کم و زیاد قرار می‌گیرد و این امر تورم مزمن ۲۰ درصد را برای اقتصاد ایران رقم می‌زند.
مشاور اقتصادی رییس‌جمهور گفت: از سویی دیگر، دولت وقتی نگاه می‌کند که با خرج کردن بیشتر، خدمات بیشتری ارائه می‌دهد، چالش تورم را هم پیش‌روی خود می‌بیند به این معنا که نرخ ارز قیمت انرژی و سایر موارد، باید متناسب با تورم بیشتر شود، در این مرحله دولت با سوال مردم در زمینه بالا بودن تورم برخورد خواهد کرد، بنابراین دولت‌ها با افزایش قیمت‌ها نیز مبارزه می‌کنند و به کنترل قیمت دامن می‌زنند و به جای اینکه افزایش قیمت با منشا تورم را مورد توجه قرار دهند، افزایش قیمت با منشا بنگاه را مورد توجه قرار می‌دهند.
وی با بیان اینکه هر چه کالایی مهم‌تر باشد، شدت مداخله دولت در بنگاه اقتصادی نیز بیشتر می‌شود اضافه کرد: طبیعی است که بنگاه اقتصادی که هزینه آن متناسب با تورم افزایش می‌یابد ولی قیمت محصولش با تورم کنترل می‌شود، در معرض چالش قرار می‌گیرد و زیان‌ده می‌شود.
نیلی در ادامه اظهار داشت: پس اینجا دولت یارانه‌هایی از جمله یارانه انرژی را به بنگاه می‌دهد و عواقب دیگری را در اقتصاد ایجاد می‌کند. در این مرحله دولت وارد فاز تامین مالی می‌شود، در حالی که این امر فشار را بر بانک‌ها برای ارائه وام ارزان بیشتر می‌کند ضمن اینکه نرخ ارز نیز از تورم جدا می‌شود، بنابراین همیشه نظام چندنرخی ارز را حاکم می‌کنیم؛ چرا که دولت بر روی نرخ ارز پایین تمرکز کرده و این امر رانت‌جویی و افزایش واردات را رقم می‌زند.
عضو شورای پول و اعتبار همچنین پایین نگه داشتن نرخ ارز با هدف تامین مواد اولیه را خوب دانست و تصریح کرد: دولت از نظر رقابت‌پذیر نبودن محصول تولیدی با نمونه خارجی، تعرفه‌ها را بالا می‌برد که نتیجه آن، قاچاق است و این امر تولید متکی به حمایت را رقم می‌زند.
نیلی تاکید کرد: در زمینه بازار کار نیز سیاست دستمزد و مزایای بازنشستگی از این موضوع جدا می‌شود؛ پس تولید با یک فعالیت با انگیزه سودآوری نیست، بلکه همه بنگاه‌ها به جای اینکه با فناوری سر و کار داشته باشند، پشت در اتاق مسوولان برای گرفتن امتیازات معطل می‌مانند و بنابراین بنیان رشد در اقتصاد که همان بنگاه‌های اقتصادی هستند، ضعیف می‌شوند و در نتیجه این عوامل، اَبَرچالش‌ها را به وجود می‌آورند.
مشکلات پیچیده نظام بانکی
معاون اول رییس‌جمهور نیز معتقد است مساله بیکاری، امروز تبدیل به یک ابرچالش شده و تعداد بیکاران سه میلیون نفر است که نوع آنها البته متفاوت از قبل است زیرا امروزه بیکاران ما دارای مدرک کارشناسی ارشد و دکترا هستند. محدودیت‌های نظام تامین مالی کشور نیز یکی دیگر از چالش‌هاست که در این رابطه مشکلات نظام بانکی به شکل خیلی پیچیده درآمده است.
اسحاق جهانگیری در سخنان خود در همایش اقتصاد، گفت: چالش‌هایی که امروز پیش روی اقتصاد ایران است که به عنوان ابرچالش‌ها نیز شناسایی می‌شود، در اندازه ملی و جهانی، ابعاد وسیع به خود گرفته و به هم تنیده شده‌اند؛ به نحوی که یکی از اینها هدف‌گذاری شوند تا مشکل آنها حل شود، امکان‌پذیر نیست.
وی افزود: هیچ کدام از این چالش‌ها صرفا به حوزه اقتصاد مرتبط نیستند، بلکه چالش‌های پیش رو، تمامی موضوعات کشور را درگیر کرده است؛ این در حالی است که برخی از این چالش‌ها قدیمی هستند.
جهانگیری تصریح کرد: تورم یکی از مشکلات پیش روی اقتصاد کشور است که اتفاقا بسیار قدیمی است و باید با ابعاد خود به آن پرداخت، به این معنا که چالش‌هایی نظیر آب، دیگر یک موضوع ساده نیست که در حوزه دو وزارتخانه نیرو و کشاورزی باشد، بلکه نهادهای امنیتی و وزارت کشور نیز درگیر آن هستند، این در حالی است که محیط‌زیست دیگر یک موضوع فانتزی نیست؛ بلکه تالاب‌هایی در سراسر کشور خشک شده‌اند که تبدیل به تهدیدکننده‌های حیات شده‌اند.
به گفته جهانگیری، بیکاری امروز تبدیل به یک ابرچالش شده است اینکه گفته می‌شود در هر یک از خانواده‌ها سه بیکار داریم این طور نیست، بلکه تعداد بیکاران سه میلیون نفر است که نوع آنها البته متفاوت از قبل است و امروز بیکاران ما دارای مدرک کارشناسی ارشد و دکترا هستند.
وی اظهار کرد: محدودیت‌های نظام تامین مالی کشور نیز یکی دیگر از چالش‌هاست که در این رابطه مشکلات نظام بانکی نیز به صورت خیلی پیچیده شده؛ البته نمی‌توانیم برخی از مسایل و مشکلات بانک‌های کشور را باز کنیم.
معاون اول رییس‌جمهور خاطرنشان کرد: بهره‌وری همواره یکی از چالش‌های اقتصاد ایران بوده است و هر سال بر اساس معلومات خود، یکسری حرف می‌زنیم و یکی از مجهولات خود را هم نسبت به گذشته برطرف نکرده‌ایم، یعنی چالش‌ها به قوت خود باقی است و معلومات در دوران مختلف تکرار شده است.
مسایل اقتصادی، مهم‌ترین دغدغه مردم
جهانگیری ادامه داد: با وجود آنکه در برنامه‌های قبل و بعد از انقلاب اهداف مهم اقتصادی در برنامه‌ها همواره تکرار شده اما همچنان مهم‌ترین دغدغه اصلی مردم ما باز مسایل اقتصادی است.
معاون اول رییس‌جمهور گفت: استنباط من این است که در سیاستگذاری ضعف اصلی را داشتیم. وی گفت: به‌عنوان مثال با تغییر دولت‌ها سیاست‌های ما عوض می‌شود و رییس‌جمهور جدید معتقد بوده هر چه رییس‌جمهور قبلی انجام داده همه را باید تغییر دهد و یا با تغییر یک وزیر و یا یک مدیر بسیاری از سیاست‌ها تغییر کرده است. وی اظهار داشت: در حوزه سیاستگذاری‌ها، نبود دیدگاه علمی سبب شده است این سیاست‌های نادرست نقد نشود، این در حالی است که هر سیاستی که نقد شده به دیدگاه‌های سیاسی نسبت داده شده است و فارغ از دیدگاه‌های سیاسی، این تحلیل‌ها مورد توجه قرار نگرفته است.
معاون اول رییس‌جمهور با بیان اینکه تحلیل علمی راجع به سیاست‌ها داده نشده است، گفت: سیاست‌های اشتغال زودبازده و ضربتی و همچنین خرج کردن منابع برای اشتغالزایی همواره به کار گرفته شده ولی هیچگاه نقد کارشناسی نشده است. این درحالی است که در مورد ارز، هنوز برخورد علمی صورت نگرفته و مجدد اشتباهات تکرار شده است که باید نهادهای پژوهشی نقش خود را ایفا کنند.
وی افزود: نهادهای پژوهشی باید بر سر مسایل اساسی کشور تلاش کنند تا نظرات واحد و مشترکی اعمال شود تا همگرایی لازم ایجاد شود ضمن اینکه درک مشترکی از شرایط موجود اقتصادی را هم به دست آورند. به این معنا که مولفه‌های تشکیل‌دهنده شرایط اقتصادی ایران نیز باید سنجیده شود تا بتوان راهکارها را مورد توافق قرار داد.
جهانگیری گفت: دنیا در این زمینه دستاوردهای زیادی داشته و الزاما منظور از دنیا کشورهای پیشرفته صنعتی نیست بلکه باید به سایر کشورها و خطاها و توفیق‌های آنها اشاره کرد. این در حالی است که اکنون جوانان تحصیلکرده امروز در اختیار کشور هستند و باید با رویکرد علمی به مسایل پیش روی کشور برخورد کرد. البته انباشت مطالعات باید در جایی شکل گیرد.
اوضاع نگران‌کننده و خاص است
در ادامه رییس پژوهشکده پولی و بانکی از دستور رییس‌جمهور برای اصلاح نظام بانکی خبر داد و گفت: اوضاع نظام بانکی اکنون خاص است و نگرانی‌هایی در رابطه با آن وجود دارد.
علی دیواندری در پنل سیاست‌های بانکی در همایش اقتصاد ایران گفت: وضعیت نظام بانکی، اوضاع خاصی است و نگرانی‌هایی در رابطه با آن وجود دارد. این در حالی است که در قالب یک طرح کلان که مطالعات جامع اقتصاد ایران را دنبال می‌کند، نظام بانکی مورد تحلیل قرار گرفته است. این طرح اکنون در اختیار بانک مرکزی قرار داده شده و البته این بانک نیز به دستور رییس‌جمهور، اقداماتی را در رابطه با اصلاح نظام بانکی انجام داده است.
همچنین در این پنل، امینه محمودزاده، پژوهشگر اقتصادی گفت: روند تولید ناخالص داخلی از ابتدای دهه ۸۰ تا سال ۱۴۰۰ متغیر بوده است و اگر قرار باشد رشد اقتصادی پایدار رخ دهد، هیچگاه به روند قبلی که رشد بالا داشته است، بازنخواهیم گشت و حتی اگر بخواهیم در سال‌های پیش رو، با نرخ رشد هشت درصدی هم پیش رویم، تا سال ۱۴۰۰ نیز زمان نیاز خواهیم داشت تا به نرخ‌های رشد قبلی بازگردیم.
وی افزود: اگر رشد در اقتصاد ایران رخ نمی‌دهد، به دلیل عدم سرمایه‌گذاری کافی است، این در حالی است که سرمایه‌گذاری‌هایی که در کشور انجام می‌شود، منفعت پایینی را برای کارآفرین ایجاد کرده و در نهایت، هزینه تامین مالی نیز بالا می‌رود، البته منابع پس‌اندازی و ورودی بازارهای مالی ممکن است اندک باشد و همین امر، نرخ را بالا ببرد یا اینکه واسطه‌گرهای کارایی در اقتصاد ایران وجود نداشته باشند تا منابع را به تسهیلات تبدیل کنند.
محمودزاده گفت: موانع رشد اقتصادی شامل قیمت‌سایی بسیار بالا و وابستگی فعالان اقتصادی به موانع موجود است؛ ضمن اینکه در کوتاه‌مدت مانع رشد تامین مالی بوده است که سبب می‌شود نرخ رشد بالا نرود. ایران با کشورهای با درآمد متوسط، فاصله زیادی به لحاظ رشد اقتصادی داشته است، بنابراین وقتی ایران در بستر مقایسه با سایر کشورهای منطقه قرار می‌گیرد، وضعیت مالی مناسبی رقم نمی‌خورد.
مشکلات بانکی یک‌شبه حل‌شدنی نیست
مشاور بانک مرکزی نیز با بیان اینکه برای حل مشکلات بانکی باید در روش‌های مطالعه تجدیدنظر کرد گفت: نباید انتظار حل یک‌شبه مشکلات نظام بانکی را داشته باشیم.
احمد عزیزی در پنل تخصصی نظام بانکی در همایش اقتصاد ایران گفت: اگر فضای سیاستی و تمایل سیاستگذار، به معنای اراده سیاستگذار شکل گیرد، مشکل اصلی این می‌شود که آیا مطالعات کافی صورت گرفته و این آمادگی برای حرکت سریع وجود دارد یا خیر. این امر مهمی است. وی با بیان اینکه ضعف‌های نظام بانکی، یک‌شبه برطرف نمی‌شود، افزود: اگر تک‌تک موسسات مالی در یک اقتصاد، سالم باشند، این طور نیست که برآیند این موسسات در نظام بانکی مثبت باشد همان‌طور که یک‌شبه بازار بین‌المللی بانکی سقوط کرد یعنی بانک‌ها به هم قرض نمی‌دادند. بنابراین در ایران با پدیده‌های مشکل‌زا در نظام بانکی مواجه هستیم.
عزیزی تصریح کرد: مطالعات پراکنده صورت گرفته است ولی به نظر من دو اشکال و ضعف در این حوزه داریم که به افراد یا نهادهای مجری برنمی‌گردد بلکه روش‌های مطالعه باید مورد تجدیدنظر واقع شود چراکه در دنیا روش‌های قابل قبولی وجود دارد که ضعف‌های ما را برطرف می‌کند. ضمن اینکه باید برای استفاده از ابزارها ساماندهی نیز انجام داد