شش عامل انحراف مناطق آزاد از اقتصاد مولد

این لایحه ابتدا اول آذر ۱۳۹۴ در نشست شورای‌عالی مناطق آزاد و به ریاست معاون اول رئیس‌جمهوری به تصویب هیات دولت رسید اما نمایندگان مجلس نهم در جلسه علنی ۲۹ آذر این لایحه را رد کردند اما این پایان لایحه ایجاد مناطق آزاد نبود.

به گزارش سایت نساجی امروز به نقل از پایگاه خبری گسترش، رئیس‌جمهوری بار دیگر ۱۴ تیر سال گذشته لایحه ایجاد ۷ منطقه آزاد تجاری – صنعتی و ۱۲ منطقه ویژه اقتصادی را برای انجام مراحل قانونی به مجلس شورای اسلامی فرستاد اما با گذشت یک سال و نیم از ارسال دوباره لایحه هنوز تکلیف آن مشخص نشده است.

جزییات لایحه ایجاد مناطق آزاد 

براساس این لایحه، به دولت اجازه داده می‌شود در استان‌های گلستان(اینچه‌برون)، ایلام(مهران)، اردبیل(اردبیل)، سیستان و بلوچستان(سیستان)، کردستان(بانه – مریوان)، هرمزگان(جاسک)، بوشهر(بوشهر)، منطقه آزاد تجاری – صنعتی را در محدوده‌هایی که به تصویب هیات‌وزیران می‌رسد، ایجاد کند.

همچنین دولت می‌تواند در استان‌های فارس(فسا)، یزد(ابرکوه – میبد)، زنجان(زنجان)، کهگیلویه و بویراحمد(گچساران)، آذربایجان‌غربی(سرو – ارومیه)، خراسان رضوی (خواف – قوچان)، لرستان(خرم‌آباد)، قزوین(تاکستان) و اصفهان(شاهین‌شهر) منطقه ویژه اقتصادی و در استان البرز(ساوجبلاغ) منطقه ویژه اقتصادی دارویی ایجاد کند.

پس از این لایحه نیز دولت یک لایحه جدید در زمینه ایجاد منطقه آزاد قصر شیرین را به مجلس شورای اسلامی برد تا درخواست ایجاد مناطق آزاد به ۸ منطقه افزایش پیدا کند.

لزوم بازنگری قانون مناطق آزاد

از آنجا که مناطق آزاد در ۳ دهه گذشته نتوانسته‌اند اهداف اصلی خود را که براساس توسعه صادرات و تولید تعریف شده محقق کنند بیشتر نمایندگان مجلس شورای اسلامی با این لایحه مخالفت دارند. محمدرضا پورابراهیمی، رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی درباره عملکرد ضعیف این مناطق معتقد است که قانون مناطق آزاد مصوب سال ۷۲ نیازمند بازنگری است. 

وی در این باره گفت: در دو بخش نیاز است که این بازنگری انجام شود: یکی بحث مشوق‌ها است که باید اصلاح شود؛ استنباط این است که مشوق‌ها نتوانسته آن چیزی که موجب تحول مناطق آزاد برای توسعه اقتصادی می‌شود را فراهم کند.

بخش دیگر آن نیز مشکلات و مسائل ناشی از انجام ندادن اقدامات متناسب با اهداف نخست تاسیس مناطق آزاد است. همچنین یکی از دغدغه‌ها درباره مناطق آزاد، توسعه اقتصادی کشور بود و مورد دیگر نیز رفع نقاط ضعفی است که امروز در مناطق آزاد هست و با اهداف نخست این مناطق فاصله دارد. «فرارهای مالیاتی»، «مشکلات ناشی از واردات بی‌رویه» و «قاچاق» از جمله مشکلات مناطق آزاد است.

ماموریت‌های ناموفق مناطق آزاد

سعید باستانی، سخنگوی کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی  درباره ضرورت توسعه کمی مناطق ویژه اقتصادی گفت: مناطق ویژه اقتصادی و مناطق آزاد ۳ ماموریت عمده واردات کالاهای ضروری، صادرات محصولات و تولید صادرات‌محور را برعهده دارند. در سال‌های گذشته عملکرد این مناطق با ماموریت‌های تعریف‌شده بسیار فاصله داشته و در بخش واردات اغلب کالاهای غیرضروری و لوکس وارد کشور شده و در بخش تولید نیز شاهد تولید چندانی که به صادرات منجر شود، نبوده‌ایم.

وی با بیان اینکه با توجه به امتیازات این مناطق توقع رشد صادراتی چشمگیری وجود دارد، اظهار کرد: متاسفانه در این سال‌ها صادرات قابل توجهی را به سبب ساختار مناطق ویژه و مناطق آزاد شاهد نبوده‌ایم و اگر صادراتی نیز انجام شده با توجه به ظرفیت‌های آن منطقه بوده است.

به عبارت دیگر، اگر چنین ساختاری نیز شکل نمی‌گرفت به طور قطع همین میزان صادرات انجام می‌شد. برای نمونه، منطقه چابهار اگر منطقه آزاد نبود نیز همین میزان صادرات در آن انجام می‌شد. بنابراین مناطق ویژه اقتصادی و مناطق آزاد در هر ۳ ماموریت، ناموفق عمل کرده‌اند.

راهبرد تولید در مناطق آزاد وجود ندارد

باستانی با بیان اینکه تاکنون شبکه استراتژیک مناسبی در بخش تولید وجود نداشته، گفت: یکی از دلایل ضعف مناطق ویژه در بخش تولید وجود یک شبکه غیرعلمی و مغایرت استراتژی صنعتی کشور با روند توسعه مناطق ویژه است.

به طور مثال، خط اتیلن غرب با فشار دولت و نمایندگان مجلس شورای اسلامی راه‌اندازی شد و محصولات پتروشیمی از عسلویه به گچساران، کرمانشاه و تبریز رسید و برای صادرات به منطقه آزاد چابهار فرستاده شد در صورتی که می‌توانستیم خوراک پتروشیمی را به منطقه آزاد چابهار بفرستیم و کالا را با هزینه بسیار کمتر در آن منطقه تولید و از همان منطقه صادر کنیم.

مخالفت کمیسیون صنایع با ایجاد مناطق آزاد

سخنگوی کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی با اشاره به اینکه به دلیل سیاست‌های اشتباه، مناطق ویژه اقتصادی ناکارآمد شده‌اند، اظهار کرد: مناطق ویژه اکنون به محل واردات کالاهای لوکس و تملک‌های بزرگ ملکی و... تبدیل شده و هیچ تولیدی به سبب ساختار مناطق ویژه در آن وجود ندارد. 

باستانی درباره لایحه دولت برای ساخت ۷ منطقه آزاد و ۱۲ منطقه ویژه اقتصادی گفت: کلیات این لایحه در سال گذشته در کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی رد شد اما باید دید در نهایت این لایحه در مجلس شورای اسلامی به کجا می‌رسد.

وی درباره پیش‌بینی تصویب این لایحه نیز اظهار کرد: با وجود آنکه مخالفت‌های جدی نسبت به این لایحه بوده، به سبب موقعیت‌های منطقه‌ای ممکن است برخی نمایندگان با نگاه اقتصاد منطقه‌ای به این لایحه رای مثبت دهند.

هدف‌گذاری برای ایجاد ۸ منطقه آزاد

دولت هدف‌گذاری‌هایی برای تاسیس ۸ منطقه آزاد تجاری تعریف کرده تا براساس آن، ظرفیت‌های این مناطق فعال شود اما برپایه ارزیابی‌های انجام‌شده تاکنون فقط ۳۰ درصد اهداف اصلی مناطق آزاد در کشور محقق شده است.

بر همین مبنا، فروزان زیادلو، کارشناس مناطق آزاد و مدیر پیشین سرمایه‌گذاری دبیرخانه شورای‌عالی مناطق آزاد و مدیر سابق پروژه سند راهبردی مناطق آزاد در تشریح دلایل دولت برای لایحه ایجاد ۸ منطقه آزاد و ۱۲ منطقه ویژه اقتصادی و نیز دلایل ناکارآمدی این مناطق  گفت: دولت براساس مزیت‌های منطقه‌ای این ۸ منطقه آزاد را برای تصویب به مجلس پیشنهاد کرده که بر همین اساس، دو منطقه آزاد بوشهر و جاسک را برمبنای بهره‌برداری از اقتصاد دریامحور، مناطق آزاد بانه، مریوان، قصر شیرین و مهران را برمبنای مزیت همجواری با عراق و گسترش صادرات به این کشور، منطقه آزاد اردبیل با هدف احیای دشت مغان و منطقه آزاد اینچه‌برون را نیز براساس گسترش مبادلات صنعتی با قزاقستان و تاجیکستان هدف‌گذاری کرده است.

انتقال گاز ترکمنستان به ایران و استفاده از منابع معدنی قزاقستان ظرفیتی را برای آن منطقه ایجاد کرده که می‌توان صنایع انرژی‌بر در ایران تاسیس کرد. از سوی دیگر، یکی از اهداف تجاری این منطقه مبادلات غلات میان قزاقستان و ایران است که از طریق راه‌آهن تازه‌ساخت ایران و قزاقستان قابلیت بهره‌برداری دارد.

در نهایت منطقه آزاد سیستان و بلوچستان نیز با هدف توسعه منطقه‌ای، ایجاد اشتغال و جلوگیری از قاچاق ایجاد خواهد شد.

تاکید مخالفان بر نبود زیرساخت 

زیادلو با بیان اینکه در آمایش سرزمینی برای توسعه باید از نقاط حاشیه‌ای شروع کرد، اظهار کرد: به جای آنکه منابع را در شهرهای بزرگ متمرکز کنیم باید توسعه متوازن را در مناطق حاشیه‌ای نیز گسترش دهیم تا مزیت‌های آن منطقه نیز فعال شود. در مناطق مرزی مسئله بیکاری، ایجاد امنیت و... دغدغه‌هایی هستند که با توسعه می‌توان آنها را برطرف کرد.

وی با اشاره به نظر مخالفان این لایحه گفت: این افراد معتقدند مناطق آزاد موجود نتوانسته‌اند زیرساخت لازم را ایجاد کنند بنابراین لزومی بر ایجاد مناطق جدید نیست. دلیل محقق نشدن اهداف مناطق آزاد نیز به میزان دسترسی به منابع مربوط است. اغلب مناطق آزاد براساس منابع داخلی اداره می‌شوند. به مناطق آزاد اجازه داده شده تا ۱۵ درصد از عوارض واردات کالا برای توسعه و آبادانی این مناطق استفاده کنند. بنابراین چون این مناطق ظرفیت بالایی برای واردات ندارند منابع چندانی جذب آنها نشده است.

 به شیوه کنونی مناطق آزاد راه به جایی نمی‌برد

این کارشناس مناطق آزاد افزود: درباره این لایحه هم نظر موافقان نسبت به مزیت‌های منطقه‌ای درست است و هم نظر مخالفان با توجه به ناکارآمدی مناطق آزاد موجود؛ در نتیجه اگر تامین منابع به همین شکل باشد و دولت فکری برای مناطق آزاد نکند این ظرفیت‌ها فعال نخواهد شد.

از سوی دیگر، از ظرفیت‌ها برای برنامه‌های توسعه‌ای نمی‌توان غفلت کرد در نتیجه ایجاد این مناطق ضروری است اما به شرط اینکه تامین منابع و برنامه درست نسبت به آن انجام شود تا با دراختیار قرار گرفتن امکانات طبق یک جدول زمان‌بندی، این مناطق شکل بگیرند.

وی با بیان اینکه اگر دولت این مناطق را همچون مناطق آزاد دیگر به حال خود رها کند هیچ یک از اهداف محقق نخواهد شد، گفت: ظرفیت این مناطق بدون حمایت فعال نخواهند شد البته منطقه جاسک ظرفیت‌هایی دارد که به تنهایی می‌تواند منابع خود را تامین کند اما سایر مناطق بدون حمایت راه به جایی نخواهند برد و بیش از ۳۰ سال طول خواهد کشید تا اهداف توسعه‌ای محقق شود.

تغییرات مدیریتی و فشار اقتصادی

زیادلو یکی دیگر از دلایل محقق نشدن اهداف مناطق آزاد را شرایط اقتصادی کشور در یک دهه گذشته عنوان کرد و افزود: کشور سال‌ها در تحریم بوده و هیچ‌کدام از برنامه‌های توسعه براساس برنامه پیش نرفته است. در یک دهه گذشته روابط با دنیا دچار مشکل بوده و سرمایه‌گذاری جذب نشده است بنابراین مناطق آزاد نیز از اقتصاد کشور جدا نیست و این مسائل بر عملکرد آن تاثیر می‌گذارد. 

وی تغییرات مدیریتی را یکی دیگر از نقاط ضعف مناطق آزاد دانست و اظهار کرد: تغییرات مدیریتی در مناطق آزاد بسیار رخ داده و برپایه شایسته‌سالاری نیز نبوده است. مدیریت در مناطق آزاد در طول ۲۳ سال عمر خود متوسط یک سال و نیم پایدار بوده در نتیجه نبود زیرساخت، تامین مالی نشدن، مشکلات اقتصادی و تغییرات مدیریتی باعث شده تا کمتر از ۳۰ درصد اهداف اصلی مناطق آزاد محقق شود.

در زمینه واردات مناطق بزرگنمایی شده

کارشناس مناطق آزاد درباره انتقادهایی که نسبت به مشوق‌های منطقه آزاد مطرح می‌شود، گفت: صادرات در کشور به میزانی انجام نمی‌شود که مشوق‌های صادراتی فشار بر کشور وارد کند. زمانی که زیرساخت‌ها فراهم نباشد مشوق‌ها کارایی ندارند. مشوق‌های مالیاتی فقط هزینه‌های تولید را اندکی کاهش می‌دهد و حدود ۵ تا ۶ درصد بر نرخ تمام‌شده تاثیرگذار است در نتیجه جذابیتی برای سرمایه‌گذاری ایجاد نمی‌کند. 

زیادلو درباره انتقادهایی که مناطق را فقط محلی برای واردات می‌داند، گفت: در این زمینه کمی بزرگنمایی شده است؛ واردات این مناطق نسبت به کل واردات کشور رقم زیادی نیست. میزان واردات کالا از مناطق آزاد حدود ۳ میلیارد دلار است در حالی که در سال گذشته به طور کلی بیش از ۴۷ میلیارد دلار واردات شده است بنابراین واردات این مناطق نسبت به کل چشمگیر نیست.

  بنا بر این گزارش، با توجه به نظرهای موافق و مخالف، ایجاد مناطق آزاد می‌تواند به توسعه مناطق حاشیه‌ای و استفاده از ظرفیت‌های نهان این مناطق کمک کند اما به شیوه مدیریت کنونی مناطق آزاد و قوانین موجود این مناطق کارایی لازم برای آزادسازی این ظرفیت‌ها را ندارند و دولت باید با اصلاح قوانین مناطق آزاد شرایط تامین مالی و اداره این مناطق را با تغییر و تحول روبه‌رو کند تا ۶ عامل ناکارآمدی مناطق آزاد از جمله بازدهی اندک مشوق‌ها، نبود زیرساخت، مشکلات تامین مالی، تغییرات مدیریتی، فشارهای اقتصادی و نبود راهبرد تولید برطرف شود و مناطق آزاد به اهداف اصلی خود برسند.