رشد صادرات ایران در دی‌ماه سال جاری که در قیاس با آذرماه جهشی حدودا 26درصدی را نشان می‌دهد، توانست شاخص‌های تراز تجاری کشور را رو به بالا هل دهد.
البته با این حال، تراز تجارت خارجی کشور همچنان روی منفی یک میلیارد و ۲۶۲ میلیون دلار جا خوش کرده است. این جهش رو به بالا اما چرا رخ داد؟ برخی فعالان اقتصادی در تحلیل این موضوع، «افزایش نرخ دلار و سایر ارزهای خارجی» را عامل اصلی رشد صادرات ایران می‌دانند.
به گفته آنها، افزایش نرخ دلار، موجب کاهش تقاضا برای واردات کالا (به ویژه کالاهای مصرفی) و افزایش تقاضا برای صادرات می‌شود. در واقع زمانی که قیمت ریال در مقابل دلار افت می‌کند، کالاهای تولید ایران رقابت‌پذیری بیشتری در قیاس با کالاهای مشابه خارجی پیدا می‌کنند.
بنابراین در شرایط برابر قادر خواهند بود جای خود را در بازارهای جهانی باز کنند. از سوی دیگر، رشد تقاضای جهانی برای برخی محصولات از جمله «نفت و محصولات پتروشیمی و فلزی»، دلیل دیگری است که می‌توان رشد صادرات ایران را مرتبط با آن درنظر گرفت.
با این حال، «هزینه تمام شده بالای کالاهای ایرانی»، اصلی‌ترین عامل عدم رقابت‌پذیری آنها در بازارهای جهانی، معضلی است که نمی‌توان یک شبه آن را حل و فصل کرد. در شرایط فعلی که سبد صادراتی ایران همچنان به یُمن خام فروشی و فروش محصولات نفتی و پتروشیمی پر به نظر می‌رسد، تنها راه بهبود تراز تجاری، رقابت‌پذیر کردن کالاهای ایرانی در بازارهای صادراتی خواهد بود.
از آن سو، اما متولی دستگاه تجارت خارجی کشور در تحلیل تراز تجاری ایران در سال جاری به «تعادل» می‌گوید: نکته مهم در آمار تجارت خارجی ایران است که تراز تجاری رو به بهبود بوده و صادرات از مبدا ایران، ماه به ماه رشد را تجربه کرده است.
به گفته مجتبی خسروتاج، افت صادرات را می‌توان به افت قیمت‌ها در سطح جهانی یا مشکلاتی که واحدها به دلیل تعمیرات سالانه با آن رو به رو بوده‌اند، نسبت داد.
دلایل نزولی شدن صادرات
کارنامه عملکرد تجارت خارجی 9 ماهه کشور حاکی از این بود که تراز تجاری ایران با صادرات بیش از ۳۱میلیارد دلار و واردات بیش از ۳۷ میلیارد دلار، منفی 6 میلیارد دلار است. مطابق آمارها، در این مدت، مجموع صادرات غیرنفتی ایران به ۳۱میلیارد و ۶۴۰میلیون دلار رسید که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل 2.39درصد کاهش داشته است.
از آن سو، داده‌های آماری 10 ماهه منتهی به دی سال جاری نشان می‌دهند، تراز تجاری ایران، با افزایش چشمگیر صادرات در برابر واردات، اندکی تعدیل شده است. اما با این همه، تراز تجاری کشور در مجموع هنوز منفی است.
اگرچه دلایل مختلفی از سوی تحلیلگران درخصوص عقب‌ماندگی صادرات کشور، عنوان می‌شود، اما رییس سازمان توسعه تجارت ایران، بزرگ‌ترین مشکل صادرکنندگان ایرانی را مشکلات بانکی می‌داند و می‌گوید: در حال حاضر بزرگ‌ترین مشکل برای صادرکنندگان ما بانک‌ها و پرداخت‌های مربوط به تجارت است که صادرکنندگان ما باید آن را دریافت کنند. اینها معضلاتی هستند که ما در درجه اول باید آنها را حل کنیم.
به‌طور مثال مجتبی خسروتاج در رابطه با چرایی عدم تحقق برنامه‌ریزی‌های صادراتی به عراق اظهار می‌کند: به‌دلیل سال‌های سختی که عراق پشت‌سر گذاشته، تولیدات آنها با مشکلات بسیاری روبه‌رو شده است. بنابراین حجم واردات از عراق به کشور ما بسیار ناچیز بوده و به حدود 50 میلیون دلار می‌رسد. باوجود این، ما طی این سه سال گذشته به‌طور متوسط بین 6 تا 6.5 میلیارد دلار صادرات انجام داده‌ایم.
رییس کل سازمان توسعه تجارت ایران با اشاره به اینکه ایران در رتبه سوم روابط تجاری با عراق قرار دارد، ادامه داد: چرا باید ایران شریک سوم تجاری عراق باشد؟ ما در کشور جمهوری عراق در سال ۲۰۱۶ میلادی، یعنی حدود یک سال پیش، نزدیک به ۳۴ میلیارد دلار صادرات داشتیم؛ سهم ترکیه در صادرات کالا به عراق نزدیک به ۲۲درصد است که به‌عنوان جایگاه اول شناخته می‌شود. ۲۰درصد از این سهم دراختیار کشور چین است و ایران با 16.1درصد در جایگاه سوم قرار دارد.
خسروتاج تصریح می‌کند: ما تنها می‌توانیم بستر تجارت و تسهیلات آن را ایجاد و سعی کنیم بیشتر در بعد تسهیل‌سازی حرکت کنیم اما کار اصلی در دست فعالان اقتصادی کشور است.
از سوی دیگر، متولی تجارت خارجی کشور در گفت‌وگو با «تعادل» و درخصوص چشم‌انداز تجارت خارجی سال 97 به «تعادل» می‌گوید: ما اهدافی برای رشد تجارت خارجی در سال 97 تعریف کردیم، که در همان راستا نیز حرکت خواهیم کرد، اما اینکه بخواهیم در مورد وضعیت تجاری ایران در سال آینده نظر بدهیم، باید بگویم پیش‌بینی در این حوزه واقعا دشوار است.
به گفته خسروتاج، براساس قانون برنامه ششم توسعه در حوزه تجارت، در سال آینده باید 21درصد رشد داشته باشیم. دولت هم برای توسعه صادرات اهداف کمی را تعیین کرده و ما در راستای آن حرکت کرده‌ایم. بنا به اظهارات او، نکته امیدوار‌کننده در آمار تجارت خارجی ایران این است که در این مدت، تراز تجاری رو به بهبود بوده و صادرات از مبدا ایران، ماه به ماه رشد را تجربه کرده است.
به گفته متولی دستگاه دیپلماسی تجاری ایران، چنانچه کاهشی در زمینه صادرات مشاهده می‌شود، آن را می‌توان به افت قیمت‌ها در سطح جهانی یا مشکلاتی که واحدها به‌دلیل تعمیرات سالانه با آن رو به رو بوده‌اند، نسبت داد. با این حال، اگر آمار صادرات صنعت و کشاورزی را مشاهده کنیم، در اکثر اقلام صنعتی کشاورزی رشد را تجربه کردیم.
پاسِ گل واردات به صادرات
البته رییس کنفدراسیون صادرات ایران نیز معتقد است که افزایش واردات در ۹ ماهه امسال، به کمک بخش تولید آمده است.
محمد لاهوتی می‌گوید: هر چند با سبقت گرفتن واردات از صادرات در 9ماهه منتهی به آذر سال جاری، تراز تجاری کشور عملا منفی شده است، اما این موضوع را نمی‌توان نامطلوب تلقی کرد؛ چراکه بخش عمده‌یی از این واردات، واردات کالاهای واسطه‌یی و سرمایه‌یی بوده است.
به گفته این فعال اقتصادی، در همین بازه زمانی صادرات حدود 3درصد افت داشته است که مهم‌ترین دلایل آن عدم حمایت‌ها و عدم تخصیص مشوق‌های صادراتی صادرکنندگان بوده است.
اگرچه برخی نسبت به افزایش واردات در آمار 9ماهه امسال احساس نگرانی می‌کنند، اما در این بین، رییس کنفدراسیون صادرات تاکید دارد که افزایش واردات تاثیر مثبتی به‌دنبال داشته و به تولیدات با کیفیت کمک کرده و آنچه باید نگرانش بود، کاهش صادرات است.
بنا به گفته لاهوتی، در ۹ ماهه امسال 2.8درصد افت صادرات داشته‌ایم، ولی در واردات 18.5درصد رشد کردیم. رشد واردات‌مان نیز به‌دلیل رونق گرفتن بخش صنعت بوده است، چراکه ۸۵درصد کالاهای وارداتی‌مان کالاهای واسطه‌یی و سرمایه‌یی است.
رییس کنفدراسیون صادرات با بیان اینکه رشد واردات اتفاق مثبتی بوده است، ادامه داد: دلیل این رشد به رونق گرفتن صنعت و تولید و همچنین به وارد کردن کالاهای با کیفیت ارتباط دارد؛ چراکه در زمان تحریم‌ها بیشتر واردات‌مان از 5 کشور بود و بیشتر کالاها از چین و هند وارد می‌شد.
این فعال اقتصادی ادامه می‌دهد، باتوجه به اینکه در سبد وارداتی‌مان در میان 5 کشور اول، «کره‌جنوبی و آلمان» قرار دارند، بنابراین واردات با کیفیت از این کشورها باعث افزایش واردات هم شده و این افزایش به نوعی مطلوب است؛ چراکه کیفیت کالاها رشد کرده و در مقابل تولیدات با کیفیت و همچنین صادرات بهتر هم داشته‌ایم.
به گفته او، بنابراین رشد واردات اشکال نیست؛ چراکه ما سهم خارجی‌مان در تجارت جهانی نسبت به حجم اقتصادی‌مان بسیار کم است و باید بین سه تا چهاربرابر رشد کنیم. تجارت، جاده‌یی دوطرفه است و ما در بخش واردات رشد داشته‌ایم و این اشکال نیست. بنا به اظهارات لاهوتی، مشکل این است که چرا افت صادراتی داشته‌ایم.
رییس کنفدراسیون صادرات می‌افزاید: موضوعی که همه به آن واقف هستند، این است که قیمت تمام شده کالاهای ایرانی اجازه رشد را از صادرات گرفته است که دلایل عمده‌یی دارد؛ مسائل مربوط به «حمل و نقل، نرخ تسهیلات گران‌قیمت و مساله نرخ ارز» ازجمله این دلایل است.
او درباره وضعیت مطلوب نرخ ارز برای صادرکنندگان اظهار کرد: صادرکنندگان معتقدند که نرخ ارز باید متناسب با تورم افزایش پیدا کند و افزایش هیجانی نرخ ارز به نفع صادرکنندگان نیست.
امسال در هدف‌گذاری‌ها ۲۱درصد رشد برای صادرات درنظر گرفته شده، اما در ۹ ماهه حدود 3درصد رشدمان کمتر بوده است که این به‌دلیل عدم حمایت‌ها و ناتوانی در پرداخت مشوق‌های صادراتی بوده است. لاهوتی خاطرنشان کرد: سال گذشته کمتر از ۱۲درصد از میزان بودجه‌یی که قرار بود دراختیار صادرکنندگان قرار گیرد، محقق شد و امسال هم هیچ مبلغی اختصاص پیدا نکرده است.
مقصر کیست؟
با این همه، برخی کارشناسان هم معتقدند منفی بودن تراز تجاری ایران در 9 ماهه ابتدایی سال جاری جای نگرانی دارد که در این میان هم افزایش واردات و هم عدم آمادگی صادرکنندگان را می‌توان ازجمله عواملی دانست که تراز منفی را برای تجارت خارجی کشور رقم زده‌اند.
از سوی دیگر، برخی معتقدند عدم پرداخت مشوق‌ها و عدم تسویه مطالبات صادرکنندگان ازجمله اصلی‌ترین دلایل افت صادرات از مبدا ایران در زمان مورد اشاره بوده است. در حوزه واردات اما ارزیابی‌ها نشان می‌دهد، مصوبات سال گذشته ستاد تنظیم بازار مبنی بر کاهش حقوق ورودی برخی کالاهای اساسی با هدف جلوگیری از افزایش قیمت‌ها در بازار، منجر به رشد واردات این گروه از کالاها در سال جاری شده است.
در بخش‌های دیگر، همچون قطعه‌سازی، رشد تولید خودرو در داخل موجب رشد واردات این گروه کالایی شده است. در همین رابطه، رییس سازمان توسعه تجارت نیز گفته بود که تداوم تراز تجاری منفی در ۹ماهه منتهی به آذر سال جاری ناشی از کاهش ارزشی صادرات اقلام مهمی همچون میعانات گازی، روغن‌های صنعتی، قیر، هیدروکربورهای گازی، کود اوره، گریدهای خاصی از پلی‌اتیلن، استایرن، بوتادین، آمونیاک، فورفورال، پارازایلین، دی‌اتیلن گلایکول، پارافین، پسته و بعضی انواع ورق‌های فولادی به‌دلیل نیاز بازار داخلی، سیمان، رب گوجه‌فرنگی، سیب درختی، پروفیل فلزی، کشمش، پودر لباسشویی، کیسه‌های پلاستیکی و بعضی محصولات دامی و کشاورزی همچون روده، خربزه، انگور و پیاز است.
عمده دلیل اصلی این افت صادراتی نیز به نبود حمایت‌های لازم از یک سو و نداشتن آمادگی لازم از سوی دیگر برمی‌گردد.