با وجود اینکه در دو دهه گذشته شاخص عملکرد رقابتپذیری صنعتی ایران بهبود یافته است اما عملکرد رقابتپذیری صنعتی ایران در جهان و حتی منطقه (از جمله در قیاس با کشور مجاور ما ترکیه) از جایگاه مناسبی برخوردار نیست و بیم آن می‌رود که با انواع محدودیت‌های فراروی اقتصاد صنعتی به ویژه با تشدید تحریم‌ها، چشم‌انداز عملکرد رقابتپذیری صنعتی ایران چندان مساعد نباشد.
مجموعه‌ای از عوامل از جمله ۱- عوامل تولید قابل دسترس، ۲- سیاست‌های دولت، ۳- کیفیت آموزش و نظام آموزشی و ۴- زیرساخت‌ها در جذب فناوری و نوآوری بالا و افزایش عملکرد صادرات و رقابتپذیری دخالت دارند.
رقابتپذیری و تجارت و توسعه صنعتی: رابطه‌ای قوی بین رقابتپذیری صنعتی و اهداف توسعه پایدار (SDGs) وجود دارد. در واقع بهبود و ارتقای رقابتپذیری صنعتی به سطوح بالاتر (ظرفیت‌های تولید، تعمیق فناوری و زیان محیطی ناشی از تولید صنعتی) در هر اقتصادی به مثابه موفقیت در دسترسی به اهداف توسعه پایدار است.
تجارت بین‌الملل عنصر کلیدی رقابتپذیری صنعتی است به طوری که ظرفیت کشورها در افزایش حضور در بازارهای بین‌المللی، پتانسیل نفوذ توسعه صنعتی و چشم‌انداز رشد آن را نشان می‌دهد.
بر همین اساس ارزش‌افزوده صنعتی جهان در ۲۰۱۵ نسبت به ۱۹۹۰، ۵/۲ برابر شده است، حال آنکه ارزش صادرات صنعتی طی این مدت بیش از ۵/۴ برابر افزایش یافته است. نرخ رشد صادرات صنعتی به خصوص بین سال ۲۰۰۰ تا زمان وقوع بحران مالی در سال ۲۰۰۸، بالا بوده است. در بحران مالی، صادرات صنعتی بیش از ارزش‌افزوده صنعتی متاثر شد.
ویژگی عمومی دوره ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۵، افزایش سریع در جهانی شدن بازارها نظیر تعرفه‌های صنعتی و سایر موانع تجارت و پیشرفت تکنولوژیکی در تسهیل تجارت کالاها بوده است. کشورهای با بالاترین نرخ‌های رشد در ارزش‌افزوده صنعتی، همچنان بالاترین افزایش در صادرات صنعتی را تجربه کرده‌اند و کشورهای با صادرات صنعتی ضعیف، عملکرد صنعتی نازلی را شاهد هستند. برای نمونه، در کشورهایی نظیر چین و ویتنام میانگین نرخ رشد سالانه صادرات صنعتی بیش از ۱۳ درصد، بیش از دو برابر متوسط جهانی بود. کالاهای صنعتی بیش از ۷۵ درصد کل تجارت کالایی جهان را تشکیل می‌دهند.
جذب فناوری: رابطه بین عملکرد صادرات صنعتی و رشد اقتصادی به چیزی فراتر از همبستگی آماری رسیده است. روزآمدی و تعمیق تکنولوژیکی: انواع کالاهایی که بخش صنعت یک کشور تولید می‌کند معیاری برای تعیین رقابتپذیری آن است. سرریزهای تکنولوژیکی و آسیب‌‌پذیری ناچیز ناشی از شوک‌های قیمتی آن، دلالت بر این دارد که در تولید و صادرات کالاهای فناوری‌محور، حصول منفعت بالاتری انتظار می‌رود.
شاخص CIP برای روزآمدی و تعمیق تکنولوژیکی با دو نماگر ترکیبی محاسبه می‌شود. نماگر نخست، درجه شدت صنعتی شدن است که برآوردی از پیچیدگی فرآیندهای تولید ارائه می‌دهد و شامل سهم ارزش‌افزوده صنایع با فناوری بالا و متوسط از کل ارزش‌افزوده صنایع و همچنین سهم ارزش‌افزوده صنعتی از کل ارزش‌افزوده در تولید ناخالص داخلی است و نماگر دوم، کیفیت صادرات است که فرآیند یکپارچگی در بخش صنعت در کشور را اندازه‌گیری می‌کند.
سهم بالاتر تولید کالاهای با فناوری بالا و متوسط در کل تولید صنعتی، بیانگر اقتصادهایی با سطوح بالای بهره‌وری و فعالیت‌های نوآورانه و پیشرفت‌های فناورانه است. به نوبه خود، پیچیدگی بیشتر فرآیندهای صنعتی در صنایع معین، بیانگر احتمال سرریزهای دانش بالاتری در کل صنایع و بخش‌هاست. با این ملاحظه تحولات ساختاری موفق، متضمن گذار از فعالیت‌های کاربر و با فناوری پایین به سوی فناوری بالا و متوسط است.
نفوذ جهانی: در نهایت شاخص CIP موقعیت هر کشور را در بازار جهانی از حیث کالاهای صنعتی می‌سنجد. این شاخص شامل سهم ارزش‌افزوده صنایع هر کشور در ارزش‌افزوده جهانی صنایع و تجارت جهانی کالاهای صنعتی است. بالاتر بودن مقادیر این سهم‌ها، نشان‌دهنده بالاتر بودن توانایی کشور در بهره‌مندی از اثرات انباشتی، گستره حوزه عمل و صرفه‌های مقیاس است.
این منافع ممکن است شامل سهم سرمایه‌گذاری‌ها در زیرساخت‌ها و قدرت چانه‌زنی بیشتر در موافقتنامه‌های تجاری باشد. همه نماگرهای شاخص ترکیبی CIP برای محاسبه مقادیر CIP نهایی استفاده می‌شود.
عملکرد رقابتپذیری صنعتی (CIP) مرتبط با ایران:
برترین رتبه‌ها در عملکرد رقابتپذیری صنعتی نتایج کامل شاخص CIP سال ۲۰۱۸ مطابق با امتیاز احراز شده برای ۱۵۰ کشور دنیا در گروه‌های چهارگانه (بالا، متوسط به بالا، متوسط به پایین و پایین) با سطوح توسعه متفاوت رتبه‌بندی شده است. بین سطوح متفاوت توسعه و رقابتپذیری صنعتی رابطه وجود دارد، چرا که سطوح بالای شاخص CIP تقریبا به اقتصادهای صنعتی شده تعلق دارد، حال آنکه اکثریت کشورهای با کمترین درجه توسعه‌یافتگی در سطوح پایین شاخص CIP واقع هستند.
با این وجود، برخی استثنائات نیز وجود دارد. رتبه نخست عملکرد رقابتپذیری صنعتی جهان با ۵۲۳۴/۰ امتیاز به آلمان تعلق دارد. ژاپن با تفاوت معنی‌دار نسبت به آلمان، با امتیاز ۳۹۹۸/۰ در رتبه دو قرار دارد. این کشور در ابعاد سه‌گانه شاخص، پیشگام است. چین، آمریکا، کره و سوییس در رتبه سه تا شش قرار دارند.
آلمان از سال ۲۰۰۰ توانسته همه‌ساله جایگاه خود را به عنوان رقابت‌پذیرترین کشور جهان در حوزه صنایع حفظ کند. در این رتبه‌بندی، کشورهای ژاپن، چین، ایالات متحده آمریکا، کره‌جنوبی و سوییس به عنوان کارآمدترین کشورها در این شاخص در رده‌های دو تا شش قرار دارند.
به این ترتیب، شش کشور تراز اول فوق به همراه مکزیک، تایلند، اسراییل و آفریقای جنوبی و چهار کشور از گروه کشورهای در حال توسعه (ترکیه، عربستان سعوی، ویتنام و مراکش) از میان ۱۵۰ کشور جهان به عنوان بهترین و آماده‌ترین کشورها در رقابتپذیری صنعتی معرفی شده‌اند.
تغییر رتبه‌ها:
در این رتبه‌بندی چین توانسته است با افزایش نمره ۶/۲ درصدی، جایگاه ایالات متحده آمریکا را در رده سوم تصاحب کند. البته این جابه‌جایی را می‌توان تا حدی ناشی از افت عملکرد آمریکا (تنها کشوری که در میان ۱۰ رتبه برتر، نمره آن کاهش یافته است) دانست. در رده‌های بعدی نیز تا رتبه ۳۰ کشور برتر این رتبه‌بندی با بهبود نمره، ولی بدون تغییر رتبه، جایگاه پیشین را حفظ کرده‌اند.
در گزارش اخیر برخی کشورها نسبت به سایرین عملکرد چشمگیرتری داشته‌اند. بر این اساس در میان ۳۵ رتبه نخست، بهترین بهبود متعلق به پرتغال و اسلوونی است که با جهش سه‌پله‌ای، صعود داشته‌اند. بین رتبه‌های ۳۶ تا ۷۰، بلغارستان و ویتنام توانسته‌اند به ترتیب ۳ و ۲ پله ارتقای رتبه یابند، در مقابل دو کشور ونزوئلا و ایران به ترتیب با ۷ و ۵ پله تنزل، در رده‌های ۶۸ و ۵۸ رتبه‌بندی قرار گرفته‌اند، بین مناطق جهان اروپا و اوراسیا عملکرد خود را به عنوان رقابت‌پذیرترین منطقه در حوزه عملکرد صنعتی حفظ کرده‌اند.
از ۳۰ رتبه برتر، ۱۷ کشور در این منطقه واقع هستند. این منطقه یکی از غنی‌ترین منابع سه‌گانه بهبود عملکرد رقابتپذیری صنعتی را دارد و از زیرساخت‌های بهره‌وری، فناوری و نوآوری پیشگام بهره می‌برد.
تغییر رتبه ایران: ایران از لحاظ عملکرد رقابتپذیری صنعتی در جایگاه ۵۸ جهان و جایگاه هشت منطقه منا قرار دارد. اما به طور کلی طی دوره ۲۶ساله (۲۰۱۶- ۱۹۹۰) رتبه شاخص رقابتپذیری ایران در جهان با ۲۷ رتبه بهبود، به جایگاه ۵۸ ارتقا یافته است.
در این بین، این شاخص برای سه کشور امارات متحده عربی، عمان و ایران به ترتیب با ۴۳، ۳۴ و ۲۷ رتبه بهبود، به جایگاه ۴۱، ۶۶ و ۵۸ جهان ارتقا یافته و در مقابل، این شاخص برای عراق، سوریه و الجزایر به ترتیب با ۲۴، ۱۵ و ۱۳ رتبه تنزل، به جایگاه ۱۴۶، ۱۱۲ و ۹۴ جهان سقوط کرده است. اسراییل، ترکیه و عربستان بهترین و در مقابل عراق، یمن و سوریه ضعیف‌ترین جایگاه را در شاخص CIP و ابعاد سه‌گانه آن در ۱۹ کشور منطقه منا به دست آورده‌اند.
در این بین، ایران بین ۱۹ کشور منطقه منا در جایگاه هشت این شاخص و ابعاد سه‌گانه آن قرار دارد. از سه مولفه کلیدی شاخص CIP، ایران در مولفه نفوذ جهانی (رتبه ۴۲)، ظرفیت تولید و تجارت (رتبه ۷۸) و پیچیدگی و تعمیق تکنولوژی (رتبه ۸۲) را احراز کرده است.
ارزش‌افزوده صنعتی و انتشار CO2: برمبنای مطالعه روند ۱۵ساله از ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۵ رابطه بین دو متغیر ارزش‌افزوده صنعتی و انتشار CO2 صنعتی در گروه کشورهای جهان این نتیجه حاصل می‌شود که در سه گروه کشورهای پایین، متوسط به پایین و متوسط در توسعه، ارزش‌افزوده صنعتی به تناسب انتشار CO2 پایین‌تری به دست می‌آید و اما در گروه کشورهای متوسط به بالای توسعه، رابطه تنگاتنگ مثبت بین این دو وجود دارد. در کشورهای توسعه‌یافته با رتبه برتر جهان، رابطه ارزش‌افزوده صنعتی با انتشار CO2 طی این دوره با رابطه‌ای منفی مواجه بوده است.
در واقع در این گروه کشورها، تولیدات صنعتی کاملا با ملاحظات زیست‌محیطی نهادینه شده است. در نهایت در این بین، چین یک استثناست، به طوری که از ابتدای دوره تا ۲۰۱۰ ارزش‌افزوده صنعتی و انتشار CO2 به موازات هم روبه افزایش بوده، ولی در دهه ۲۰۱۰ همراه بودن حصول ارزش‌افزوده با ملاحظات زیست‌محیطی کاملا آشکار است.
رتبه تعدیل‌یافته عملکرد رقابتپذیری صنعتی ایران: با ارزیابی مجدد شاخص عملکرد رقابتپذیری صنعتی با ملاحظات زیست‌محیطی، امتیاز عددی و رتبه کشورها نیز دستخوش تغییراتی خواهد شد. در این بین، امتیاز عددی شاخص CIP ایران (۰۴۵۷/۰) به شاخص CIP تعدیل یافته (۰۱۰۹/۰) با ۱۵/۷۶ درصد کاهش، با ۱۹ رتبه تنزل، جایگاه ایران از ۵۸ به ۷۸ تنزل می‌کند.
عوامل بهبود توسعه پایدار: شاخص عملکرد رقابتپذیری صنعتی ۱۵۰ اقتصاد جهان- که در مجموع بیش از ۹۸ درصد از تولید ناخالص داخلی و بخش صنعت جهان را پوشش می‌دهند- بر مبنای عوامل و سیاست‌هایی که منجر به توسعه پایدار این بخش می‌شوند، در سه حوزه اصلی ۸ زیرشاخص مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. که اساسا ابزار مقایسه‌ای استراتژیک برای کسب‌و‌کارها و دولت‌ها محسوب می‌شوند تا بخش صنایع را به طور پایدار و سازگار توسعه دهند. این مهم با امکان مقایسه و الگوبرداری از پیشرفت‌هایی که سایر کشورها در حوزه رقابتپذیری بخش صنایع خود دارند و اطلاع از سیاست‌ها و سرمایه‌گذاری‌های آنها تحقق می‌یابد. در ادامه ابعاد سه‌گانه شاخص عملکرد رقابتپذیری تحلیل می‌شود.
ظرفیت تولید و صادرات کالاهای صنعتی: ایران با احراز رتبه ۷۸ در ظرفیت تولید و صادرات صنعتی عملکرد ضعیفی دارد. دو نماگر تبیین‌کننده این مولفه نیز ضعیف ارزیابی می‌شوند. ۱- ارزش‌افزوده سرانه صنایع (دلار، به قیمت ثابت ۲۰۱۰) از ۷۴۶ دلار در سال ۲۰۱۰ به ۷۰۸ دلار در سال ۲۰۱۵ رو به کاهش گذاشته است. حال آنکه در سال ۲۰۱۵ سوییس با ۱۴۴۰۴ دلار و ترکیه با ۱۸۱۴ دلار جایگاه نخست در جهان و منطقه را کسب کرده‌اند.
عملکرد ایران در مقایسه با آن دو کشور در این شاخص به ترتیب ۹/۴ و ۳۹ از ۱۰۰ بوده است. ۲- صادرات سرانه صنایع (دلار، جاری) از ۳۷۹ دلار در سال ۲۰۱۰ به ۳۴۲ دلار در سال ۲۰۱۵ روبه کاهش گذاشته است. حال آنکه در سال ۲۰۱۵ سنگاپور با ۲۷۴۷۶ دلار و ترکیه با ۱۵۴۹ دلار جایگاه نخست در جهان و منطقه را کسب کرده است.
عملکرد ایران در مقایسه با آن دو کشور در این شاخص به ترتیب ۲/۱ و ۱/۲۲ از ۱۰۰ بوده است و در واقع شکاف بسیار بزرگی بین آنچه هست و آنچه باید باشد، وجود دارد. با دستیابی ایران در هر دو شاخص به جایگاه نخست منطقه، ارزش‌افزوده و صادرات سرانه صنایع به ترتیب از ۵/۲ تا ۵ برابر قابل افزایش است.
روزآمدی و تعمیق تکنولوژیکی صنعتی: ایران با احراز رتبه ۸۲ در روزآمدی و تعمیق تکنولوژیکی صنعتی، ضعیف‌ترین رکن شاخص CIP را کسب کرده است. چهار نماگر تبیین‌کننده آن برای ایران در جهان و منطقه ضعیف ارزیابی می‌شود.
نفوذ جهانی: ایران با احراز رتبه ۴۲ در نفوذ جهانی، عملکرد نسبتا مناسب‌تری را در مقایسه با دو مولفه دیگر تبیین‌کننده شاخص عملکرد رقابتپذیری صنعتی کسب کرده است؛ هرچند این رتبه در مقایسه با عملکرد مطلوب جهانی و منطقه‌ای ایران، مناسب ارزیابی نمی‌شود و تا رتبه کمتر از ۲۰ در میان‌مدت قابل ارتقا است.
(۱): نفوذ کشور در ارزش‌افزوده صنایع کارخانه‌ای جهان (%، دلار ثابت ۲۰۱۰) از ۵۳/۰ درصد در سال ۲۰۱۰ به ۴۷/۰ درصد در سال ۲۰۱۵ با رشد ۴/۲- رو به کاهش گذاشته است. حال آن که در سال ۲۰۱۵ چین با ۵/۲۳ درصد و ترکیه با ۲/۱ درصد جایگاه نخست جهان و منطقه را کسب کرده‌اند. عملکرد ایران در مقایسه با آن دو کشور در این شاخص به ترتیب ۰/۲ و ۵/۳۹ از ۱۰۰ بوده است. (۲): نفوذ کشور در صادرات صنایع کارخانه‌ای جهان (%، دلار جاری) از ۲۶/۰ درصد در سال ۲۰۱۰ به ۲۰/۰ درصد در سال ۲۰۱۵، ۰۶/۰ واحد درصد رو به کاهش گذاشته است. حال آنکه در سال ۲۰۱۵ چین با ۳۵/۱۸ و ترکیه با ۰۱/۱ درصد جایگاه نخست جهان و منطقه را کسب کرده‌اند.
با این اوصاف عملکرد ایران در مقایسه با چین و ترکیه در این شاخص به ترتیب ۱/۱ و ۸/۱۹ از ۱۰۰ بوده است و در واقع شکاف عظیمی بین آنچه هست و آنچه باید باشد، در هر دو شاخص مورد بحث وجود دارد. بی‌تردید با دستیابی ایران در هر دو شاخص به جایگاه نخست منطقه، نفوذ کشور در ارزش‌افزوده و صادرات صنایع جهان از ۵/۲ تا ۵ برابر قابل افزایش است.
بدیهی است که این میزان افزایش، مستلزم به کارگیری عوامل بنیادین بهره‌وری، تکنولوژیکی و نوآورانه البته با رفع انواع موانع پیش‌رو و با فعلیت یافتن ظرفیت تولید و صادرات صنایع کارخانه‌ای و متنوع‌سازی آن و با دستیابی به رشد و توسعه صنعتی پایدار و فراگیر محقق می‌شود.