رقابت در کشور همسایه
کشور عراق در همسایگی ایران در کنار تشابهات فرهنگی و تاریخی یکی از شرکای تجاری مهم ایران در دوره اخیر است. نزدیکی جغرافیایی به عراق موجب سهولت سطح تجارت آن با ایران می‌شود. این قرابت با توجه به اندک‌بودن تعداد کانتینرها، زمان تردد آنها در کشورهای هم‌‌‌‌‌‌مرز را به حداقل می‌رساند و به‌ویژه در مورد محصولات کشاورزی مصداق دارد. این کشور همچنین از نظر ترانزیتی حلقه واصل آسیا و به‌طور خاص ایران به دریای مدیترانه و قاره آفریقا است.
ارزش صادرات و واردات کالایی عراق در سال۲۰۲۲ به ترتیب ۱۵۵میلیارد دلار و ۱۰۵میلیارد دلار گزارش شده‌است که نسبت به سال۲۰۲۱ به ترتیب ۶۵درصد و ۴۳درصد افزایش داشته و بیانگر بهبود بازار تجاری عراق است.
امارات، ترکیه، چین و ایران بزرگ‌ترین شرکای تجاری در حوزه واردات به عراق هستند. آمارهای مرکز تجارت‌جهانی نشان می‌دهد که عملکرد ۳شریک اول تجاری عراق در زمینه صادرات به این کشور طی چند سال‌گذشته بهتر از ایران بوده و همگی رشدی بالاتر نسبت به ایران داشتهاند.
رشد اقتصادی و بازار واردات این کشور با افزایش قیمت نفت روندی صعودی داشته است. بنا به آمار صندوق بین‌المللی پول این کشور در سال‌جاری رشد اقتصادی چشمگیری بالغ بر ۳/ ۹درصد دارد که از اکثر کشورهای جهان بیشتر است. همچنین بازار واردات آن در سال‌آینده میلادی، سال۲۰۲۳، ارزشی ۱۰۰میلیارد دلاری خواهد داشت که بیانگر فرصتی بی‌‌‌‌‌‌نظیر برای گسترش سهم از بازار این کشور است. اما آمار گمرک درباره عملکرد تجاری ایران در ۷ماهه سال۱۴۰۱ در قسمت داده‌های مرتبط با صادرات کالایی به عراق حاکی از کاهش ۴۲درصدی مقدار و افت ارزشی نزدیک به ۲۷درصد است. بر اساس این آمار در ۷ ماهه نخست سال‌جاری نزدیک به ۵/ ۱۱میلیون‌تن کالای بدون‌نفت‌خام به ارزش ۰۲/ ۴میلیارد دلار از ایران به عراق رفته است.
ایران طی ۷ ماهه نخست ۱۴۶هزار تن کالا به ارزش ۱۱۲میلیون دلار از کشور عراق وارد کرده که نسبت به مدت مشابه سال‌قبل به لحاظ مقداری کاهش حدود ۸۹درصدی و به لحاظ ارزشی نیز حدود ۸۲درصد کاهش داشته است.
بررسی اقلام عمده صادراتی ایران به عراق نشان می‌دهد درمیان اقلام صادرشده به عراق، تعرفه‌های هشت رقمی مرتبط با میله‌‌‌‌‌‌های آهنی و فولادی و سایرمواد معدنی بیشترین تاثیر مثبت در افزایش مقدار صادرات و همچنین میله‌‌‌‌‌‌های آهنی و فولادی و شیرخشک صنعتی بیشترین تاثیر مثبت در صادرات به لحاظ ارزشی را داشتهاند.
از منظر افت مقدار صادرات، دو کالای گاز طبیعی و کلینکر در مجموع با مشارکت منفی ۴۴ واحد‌درصدی و از منظر افت ارزش صادرات و دو کالای گاز طبیعی و بنزین در مجموع با مشارکت منفی ۷/ ۳۱واحد‌درصدی، سهم بسزایی در افت ۴۲درصدی مقدار و افت ۲۷درصدی ارزش صادرات غیرنفتی ایران به عراق داشتهاند.
در مجموع چنین به‌نظر می‌رسد که با توجه به اقدامات سایر کشورها، موقعیت ایران در بازار عراق در حال تضعیف است. آمریکا و عربستان‌سعودی و برخی اقتصادهای دیگر سرمایه‌گذاری‌های خود را در حوزه زیرساخت‌های عراق افزایش داده‌اند. همچنین برخی دیگر از کشورها، به‌منظور کسب سهم بیشتر از بازار عراق تصمیم به سرمایه‌گذاری مبالغ قابل‌‌‌‌‌‌توجهی در زیرساخت‌های این کشور دارند.
در نمونه‌‌‌‌‌‌ای دیگر می‌توان به صادرات محصولات کشاورزی ایران به مقصد عراق اشاره کرد که سهم بالایی از صادرات به عراق را تشکیل می‌دهند و عراق با وجودی که همچنان یکی از کشورهای خریدار محصولات زراعی ایران است اما در برخی از اقلام کشاورزی صادراتی ایران افت مقدار و ارزش مشاهده می‌شود. با درنظرگرفتن اینکه جز ایران کشورهای ترکیه، امارات، هند و برزیل از صادرکنندگان بزرگ محصولات کشاورزی به عراق هستند، رقابت در این بخش از تجارت با عراق سطحی بسیار بالا دارد.
بازار مهم دیگر عراق محصولات غذایی از جمله مواد لبنی است که این کشور تنها توان تولید ۱۰درصد از نیاز خود را دارد. بنا به آمار ۷ ماهه تجاری ایران گرچه عمده محصولات ایران رشد مقداری و ارزشی داشتهاند اما دقیقا در زمینه محصولات لبنی، نان و بستنی افت مقداری صادرات ایران به عراق مشهود است. در تحلیل این موضوع افزون بر چالش‌های موجود در مسیر صادرات این گروه از کالاها از جمله مشکلات مربوط به افزایش قیمت مواد اولیه، محدودیت‌ها و موانع صادراتی و حذف اختصاص ارز ترجیحی همراه با قیمت‌گذاری دستوری، توان رقابت برخی محصولات مربوط به صنایع غذایی کاهش یافته و از مزیت‌های صادراتی به کشوری مانند عراق، کاسته شده‌است و در نتیجه تولیدکننده‌‌‌‌‌‌هایی از کشورهای دیگر جایگزین ایران شده‌اند.
شرایط خاص عراق و رونق فعالیت‌های عمرانی در آن اکنون فرصتی بی‌‌‌‌‌‌نظیر برای صادرات محصولات ساختمانی ایران به عراق ایجاد کرده‌است. هرچند هم‌اکنون ایران سهمی به نسبت از این بازار دارد اما رقابت کشورهایی همچون چین و ترکیه به‌راحتی ممکن است این بازار را از دست ایران خراج کنند.
اما در زمینه صادرات گاز، عراق همچنان تا حد زیادی وابسته به واردات گاز از ایران است، حال آنکه مشکل موجود در این مسیر عدم‌وصول درآمدهای صادراتی حاصل از آن و در نتیجه قطع مقطعی صدور گاز به عراق است. این امر موجب کاهش مقطعی درآمدهای گازی ایران به مقصد عراق می‌شود که باید با پیگیری وصول مطالبات، در عین‌حال در نظر داشت که در این مقاطع جایگزینی برای گاز ایران به بازار عراق وارد نشود، به‌ویژه با تحرکات اخیر عربستان برای تامین گاز عراق و گسترش نفوذ خود در بغداد توجه به این نکته ضروری است.
همچنین باید به بازار مناسب پوشاک تولید ایران در عراق اشاره کرد، اما نباید از نظر دور داشت که همسایه عراق، ترکیه، یکی از بازیگران حرفه‌‌‌‌‌‌ای پوشاک در سطح جهان است و با توجه به انگیزه‌‌‌‌‌‌های فتح بازار عراق در کمین بازار ایرانی این محصولات است.