آمار عملکرد تجاری کشور در ۸ماهه سال۱۴۰۱ منتشر شد و بار دیگر از بیشتر‌شدن شکاف میان صادرات و واردات نشان دارد. صادرات کشور بر اساس آمار گمرک در این بازه شاهد افت وزنی بوده و هرچند به نسبت مدت مشابه سال‌گذشته از نظر ارزش افزایش داشته است، در زمینه کسری تجاری در ادامه روندی است که از ماه پنجم امسال آغاز شد.
تراز تجاری کشور از ابتدای سال‌جاری تا سه ماه منتهی به خرداد مثبت بود، اما طی چهارماه به صفر رسید و در پنج‌‌‌‌‌ماه و ۶ماه، واردات از صادرات سبقت گرفت، در ماه هفتم ادامه یافت و اکنون این شکاف میان صادرات و واردات به رقمی نزدیک به ۵میلیارد رسیده است. بررسی این آمار در بسیاری از ابعاد نشان از روند نامناسب تجارت غیرنفتی کشور دارد که در تراز تجاری منفی خود را نشان داده است.
تراز منفی کم‌‌‌‌‌سابقه
در ۸ماهه سال‌جاری میزان وزنی صادرات غیرنفتی ۷۰میلیون و ۴۰۲هزار‌تن اعلام‌شده‌است که حدود ۱۶درصد به نسبت مدت مشابه کاهش داشته و میزان وزنی واردات ۲۳میلیون و ۴۰۵هزار‌تن گزارش شده که در مقایسه با مدت مشابه سال‌قبل ۴۴/ ۱۲درصد کاهش یافته‌است. آمار مربوط به واردات ۸ماهه از نظر ارزش آن ۳۷میلیارد و ۱۱۶میلیون دلار گزارش شده‌است و رقم صادرات ۳۲میلیارد و ۳۶۸میلیون دلار که تراز ۸ ماهه را به رقم منفی ۴میلیارد و ۷۴۸میلیون دلار می‌رساند. بر این اساس حجم تجارت خارجی ۶۹میلیارد و ۴۸۴میلیون دلار است. این تراز منفی تجاری در مقایسه با آمار تجارت خارجی ۸ ماهه سه سال‌گذشته نشان از ثبت رکورد دارد. تراز تجاری سال ۹۸ منفی یک میلیارد و ۷۲۱ میلیون دلار، تراز تجاری سال ۹۹ منفی ۴ میلیارد و ۵۵۲ میلیون دلار و تراز تجاری سال ۱۴۰۰ منفی یک میلیارد و ۲۲۴ میلیون دلار گزارش شده بود.
تجارت در ماه هشتم
صادرات آبان سال۱۴۰۱ بر اساس این آمار ۳میلیارد و ۹۶۲میلیون دلار ارزش دارد و واردات این ماه ۵میلیارد و ۳۸۹میلیون دلار برآورد شده‌است. بر این اساس حجم تجارت خارجی آبان ماه سال۱۴۰۱ به ۹میلیارد و ۳۵۱میلیون دلار می‌رسد و تراز آن منفی یکمیلیارد و ۴۲۷میلیون دلار است.
صادرات این ماه در مقایسه با ماه پیش از نظر ارزش نشان‌دهنده افت است. صادرات مهرماه ۱۴۰۱، معادل ۴میلیارد و ۱۵۵میلیون دلار بود. صادرات آبان ۱۴۰۱ نسبت به مدت مشابه سال‌گذشته نیز روندی نزولی داشته است؛ صادرات آبان سال۱۴۰۰ رقمی معادل ۴میلیارد و ۲۶میلیون دلار بود که با توجه به تورم جهانی و افزایش قیمت عمده کالاهای صادراتی ایران این ارقام حتی بیش از این، از ضعف صادراتی کشور در آبان ماه سال۱۴۰۱ حکایت می‌کند. تراز تجاری آبان سال۱۴۰۰ منفی ۲۶۷میلیون دلار گزارش شده بود که با توجه به تراز تجاری آبان سال‌جاری، از کسری قابل‌ملاحظه حکایت دارد.
مقایسه آمار صادراتی ایران در ماه هشتم سال‌های ۱۳۹۸، ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ نشان می‌دهد این رقم در آبان سال۱۴۰۰ بیشترین میزان را داشته است. پس از خروج آمریکا از برجام و شروع دور جدید تحریم‌های ایران، در آبان سال۱۳۹۸ ارزش صادرات ایران ۲میلیارد و ۲۹۳میلیون دلار گزارش شد. صادرات ایران در آبان ماه سال۱۳۹۹ به رقم ۳میلیارد و ۲۱۰میلیون دلار رسید و با رشد دوباره در سال۱۴۰۰ ارزش صادرات به رقم ۴میلیارد و ۲۶میلیون دلار رسید. از این ارقام می‌توان نتیجه‌گرفت روند تجارت خارجی ایران که با خروج آمریکا از برجام لطمه جدی دیده بود، به‌تدریج و از سال۱۳۹۸ در زمینه صادرات روندی رو به بهبود و صعودی را می‌‌‌‌‌پیمود اما با کاهش ارزش صادرات در آبان‌ماه امسال به نسبت آبان۱۴۰۰ متوقف شده‌است.
تجارت هشت ماهه
بررسی روند صادرات ایران در بازه ۸ ماهه نشان از افزایش ارزش آن به نسبت مدت مشابه سال‌گذشته و دو سال‌پیش از آن دارد. صادرات ۸ماهه سال۱۳۹۸ رقم ۲۶میلیارد و ۶۷۹میلیون دلار بود. این رقم در سال۱۳۹۹ افت کرد و به ۲۴میلیارد و ۶۵۸میلیون دلار رسید اما با جهش در سال۱۴۰۰ به ۳۱میلیارد و ۸۲میلیون دلار رسید. صادرات ۳۲میلیارد و ۳۶۸میلیون دلاری ۸ماهه سال‌جاری نشان از افزایش ارزشی صادرات ایران به نسبت مدت مشابه سال‌گذشته دارد، اما با توجه به‌وقوع بحران اوکراین و افزایش قابل‌ملاحظه ارزش کالاهای صادراتی ایران که عمدتا شامل مشتقات و فرآورده‌های نفتی و گازی است و نیز با درنظر گرفتن عامل مهم‌تر یعنی افت وزنی، هرچند از نظر ارزشی افزایش داشته است اما این افزایش ارزش را به تنهایی نمی‌توان نشانه موفقیت در امر صادرات دانست. از نظر تراز تجاری نیز تراز منفی ۸ماهه سال‌جاری تنها با سال۱۳۹۹ نزدیکی دارد اما حتی در مقایسه با این سال نیز افزایش داشته است.
تراز تجاری ۸ ماهه سال۱۳۹۸ رقمی معادل منفی یکمیلیارد و ۷۲۱میلیون دلار بود که در سال۱۳۹۹ به منفی ۴میلیارد و ۵۵۲میلیون دلار رسید. این رقم در سال۱۴۰۰ بهبودی قابل‌ملاحظه‌ای یافت و با بازگشت به ریل قبلی در ۸ماهه سال۱۴۰۰ منفی یکمیلیارد و ۲۲۴میلیون دلار اعلام شد. با رسیدن به قله منفی ۴میلیارد و ۷۴۸میلیون دلاری کنونی تجارت خارجی ایران شاهد منفی‌‌‌‌‌ترین تراز خود در بازه ۸ ماهه طی مدتی است که شرایط جدید با شکست برجام برای ایران رقم زد.
واردات ۸ماهه ایران در مقایسه با سال‌های مورد بررسی هر سال‌روند صعودی داشته است که می‌توان آن را نیز به افزایش هزینه جهانی نسبت داد. این رقم در سال‌جاری به رکورد ۳۷میلیارد و ۱۱۶میلیون دلار رسیده است و به‌ترتیب برای هشت ماهه سال‌های ۱۳۹۸، ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ رقمی معادل ۲۸میلیارد و ۴۰۰میلیون دلار، ۲۹میلیارد و ۲۱۰میلیون دلار و ۳۲میلیارد و ۳۰۶میلیون دلار بوده‌است.
از این روند مربوط به صادرات و واردات می‌توان نتیجه گرفت هرچند برآورده‌کردن نیازهای وارداتی کشور روندی به نسبت ثابت را طی کرده‌است و با افزایش قیمت جهانی ارزش آن نیز افزایش یافته‌است، صادرات ایران به‌رغم تجربه مشابه تورم در کالاهای وارداتی از نظر ارزش، هرچند افزایش داشته است اما این افزایش ارزش با سطح افزایش ارزش واردات متناسب نبوده‌است. این مساله خود را در تراز منفی کم‌‌‌‌‌سابقه ۸ ماهه سال‌جاری و عقب‌ماندن ارزش صادرات از واردات نشان می‌دهد.
ثابت‌ماندن مقاصد و ضعف در تعامل تجاری
۵ کشور عمده مقصد صادرات در ۸ ماهه امسال چین، عراق، امارات‌متحده‌عربی، ترکیه و هند، بودند. پروپان‌مایع‌‌‌‌‌شده، متانول، بوتان مایع‌‌‌‌‌شده، پلی‌‌‌‌‌اتیلن، قیر نفت، اوره، گاز طبیعی مایع‌‌‌‌‌شده، شمش از آهن و فولاد و روغن‌های سبک، عمده‌‌‌‌‌ترین کالاهای صادراتی در این مدت را به خود اختصاص دادند. کشورهای امارات‌متحده عربی، چین،ترکیه، هند و آلمان ۵ کشور عمده مبدا واردات در ۸ماهه سال‌جاری بودند و اقلام عمده وارداتی در ۸ماهه سال‌جاری شامل ذرت دامی، برنج، گندم، دانه سویا، روغن دانه آفتابگردان، گوشی تلفن‌همراه، کنجاله و شکر تصفیه‌‌‌‌‌نشده بوده‌است.
با توجه به ثابت‌بودن مقاصد صادراتی ایران که در صدر آن کشورهای همسایه و چین و هند قرار دارند که هریک به دلیلی از رعایت کامل نظام تحریمی مربوط به ایران سر باز می‌زنند و هیچ تغییری نیز در سیاست‌های تجاری این کشورها با ایران گزارش نشده‌است و اضافه‌کردن عامل تورم جهانی عمده اقلام صادراتی ایران، بخشی از افزایش اندک ارزش صادرات ایران در ۸ ماه سال‌جاری به‌نسبت مدت مشابه سال‌گذشته را می‌توان به ضعف بازاریابی و تعامل با شرکای تجاری نسبت داد. بخشی دیگر از این ضعف به سیاست‌ها و رویه‌‌‌‌‌های داخلی تجاری کشور مربوط است که بارها مورد انتقاد فعالان اقتصادی و صادرکنندگان قرار گرفته‌است.
علاوه بر این نشانه واضح‌‌‌‌‌تر این ضعف عملکرد در افت وزنی ۱۶درصدی صادرات ایران به‌نسبت مدت مشابه سال‌گذشته بروز داشته‌است. این انتقادات هنگامی پررنگ‌‌‌‌‌تر می‌شود که تاکید دولت بر افزایش تعامل با مقاصد صادراتی سنتی ایران نظیر همسایگان و کشورهای دوست را درنظر گرفت. با وجودی که مقاصد صادراتی ایران همچنان همین کشورها هستند؛ چه بسا انتظار می‌رفت صادرات ایران در این مدت شاهد یک تغییر قابل‌ملاحظه باشد. حداقل این مساله در مورد عراق و افغانستان صادق است که تجارت آنها با ایران به گفته بسیاری از منابع روند نزولی داشته و بازار آنها در خطر ازدست‌رفتن و واگذاری به رقبای تجاری ایران است.