تحلیل شاخص‌های مربوط به بازرگانی خارجی در چارچوب ارائه شده از سوی بانک جهانی نشان می‌دهد که بيش از نيمی از ارزش صادرات ایران مربوط به کالاهای بدون فناوری و فاقد پيچيدگی بالا بوده است.
به علاوه کالاهای برخوردار از فناوری بالا کمترین سهم از صادرات کالاهای کشور را طی سال‌های مورد بررسی به خود اختصاص داده‌اند.
مطالعه مرکز پژوهش‌های مجلس از وضعیت شاخص‌های تجارت خارجی بیانگر آن است که تطبیق‌پذیری کالاهای صادراتی ایران با نیاز وارداتی شرکای تجاری رضایت‌بخش نیست. گزینش شاخص‌های مربوط به بازرگانی خارجی در این گزارش براساس چارچوب ارائه شده از سوی بانک جهانی برای تحليل رقابت‌پذیری صورت گرفته است. شاخص‌هایی چون، باز بودن تجاری، اکمال تجاری، پتانسيل تجاری، شدت تجاری، شاخص تمرکز صادرات، شاخص نفوذ بازار، مهارت فناورانه در صادرات وشاخص ماندگاری صادرات.
به گزارش سایت نساجی امروز به نقل از روابط عمومی اتاق تهران، نتایج به دست آمده از محاسبه و تحليل شاخص‌های بازرگانی با پنج شریک عمده تجاری بيانگر واقعيت‌های آشکار شده ذیل است:
شاخص اکمال تجاری (TCI)یکی از اصلی‌ترین شاخص‌ها برای بررسی امکان گسترش همکاری‌های تجاری است که نشان می‌دهد تا چه اندازه ترکيب کالاهای صادراتی یک کشور با ترکيب کالاهای وارداتی کشور شریک تجاری مطابقت دارد یا مکمل آن است. بالاترین اکمال تجاری در صادرات ایران طی سال‌های 2009 تا 2020 به‌ترتيب با کشورهای کره‌جنوبی، عراق و چين بوده و کشورهای ترکيه و روسيه در رتبه‌های بعدی قرار دارند. نتيجه به‌دست آمده نشان می‌دهد روند مناسب و رضایت‌بخشی در جهت افزایش ميزان تطابق کالاهای متنوع صادراتی ایران با نيازهای متنوع وارداتی طرف‌های عمده تجاری طی سال‌های مورد بررسی شکل نگرفته است. هرچند این موضوع می‌تواند به روابط تجاری کشور مقابل نيز وابسته باشد.
همچنین بالاترین ميزان پتانسيل تجاری ایران طی سال‌های 2009 تا 2020 به‌ترتيب در صادرات به کشورهای چين، کره‌جنوبی و ترکيه بوده و کشورهای عراق و روسيه در رتبه‌های بعدی قرار دارند. تغيير در پتانسيل صادراتی حسب تغيير در تنوع و ميزان نيازهای واردات کالایی بازار شرکای تجاری و همچنين افزایش تنوع و توان صادرات ایران به جهان حاصل می‌شود.
در سال 2018 میلادی بيشترین شدت تجاری ایران در زمينه ميوه‌های خوراکی به عنوان نمونه، به ترتيب با کشورهای قزاقستان، بحرین، قطر، ترکمنستان و قرقيزستان بوده است. شدت تجاری صادرات ميوه‌های خوراکی ایران در سال 2018 در سطح جهان نزدیک به صفر بوده است. جریان تجارت بين دو کشور و مقدار آن تا اندازه‌ای تحت تأثير اندازه اقتصاد دو کشور صادرکننده و واردکننده قرار می‌گيرد و به این دليل ظرفيت‌های اقتصادی کشورها متفاوت است؛ درنتيجه به‌جای استفاده از حجم مطلق مبادلات ميان آنها از شاخص شدت تجاری استفاده می‌شود.
در عین حال، نتایج بررسی شاخص تنوع و تمرکز کالاهای صادراتی حاکی از آن است که به‌رغم متنوع‌تر شدن سبد صادراتی کشور طی 17 سال مورد بررسی، متوسط رشد ساليانه این سبد حدود1.8 درصد رشد بوده است. مضافا اینکه با وجود 4062 نوع محصول صادراتی در سال 1399 ،ارزش صادرات اغلب کالاها ناچيز و زیر 10 هزار دلار بوده است. لذا در کنار تنوع‌بخشی به محصولات صادراتی باید مقياس صادرات این محصولات نيز افزایش یابد.
نکته حائز اهمیت دیگر آنکه، تمرکز صادرات کالای ایران طی سال‌های 1383 تا 1399 به‌رغم وجود نوسان، روندی کاهشی داشته است. به‌عبارت دیگر بخش صادرات کشور از تمرکز بر تعداد معدودی کالا به سمت صادرات تعداد بيشتری از کالاهای جدید متمایل شده است.
نتایج محاسبه شاخص نفوذ در برخی از بازارهای صادراتی طی سال‌های 2018-2013 نیز حاکی از سطح پایين‌تر این شاخص برای ایران در مقایسه با کشورهایی مانند چين، کره جنوبی، ترکيه و روسيه است، اما در مقایسه با عراق، ایران وضعيت بهتری در این شاخص داشته است.
همچنین تحليل‌ها نشان می‌دهد بيش از نيمی از ارزش صادرات ایران مربوط به کالاهای بدون فناوری و فاقد پيچيدگی بالا بوده است. به علاوه کالاهای برخوردار از فناوری بالا کمترین سهم از صادرات کالاهای کشور را طی سال‌های مورد بررسی به خود اختصاص داده اند .
از بعد ماندگاری نیز نتایج محاسبات این گزارش طی دوره 1400-1390 حکایت از آن دارد که از بين کل کدهای صادراتی کالایی طبقه‌بندی HS در سطح هشت رقمی، در تمامی سال‌ها حدود 19 درصد از کالاها در سبد صادراتی کشور به ميزان100 درصد ماندگار بوده‌اند؛ یعنی حدود 967 کد کالایی از مجموع 5176 کد کالایی.
با توجه به نتايج به دست آمده و در راستاي افزايش اثربخشي موافقتنامه‌هاي تجارت ترجيحي، بازرگاني و گمركي در سال‌هاي آتي، پيشنهاداتی برای ارتقاي كاركردهاي مربوط به شاخص‌هاي بازرگاني خارجي با هدف گسترش همکاري و مبادله تجاري و اقتصادي ايران با شركاي عمده تجاري ارائه شده که پوشش طيف وسيع‌تری از کالاها در موافقت‌نامه‌های تجاری و تدوین راهبرد دیپلماسی تجاری با شرکای عمده تجاری و همسایگان مبتنی‌بر شاخص‌های تجاری از جمله شاخص اکمال، پتانسيل، ماندگاری صادرات و ... از جمله آنهاست.
متن گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس را دریافت و مطالعه کنید.